Монгол Улс байгалийн баялгийн арвин нөөцтэй орон бөгөөд уул уурхайн салбар нь эдийн засгийн гол тулгуур юм. Ураны нөөцөөрөө дэлхийд 13-т жагсдаг Монгол Улс одоогоор 160,000-200,000 тонн батлагдсан нөөцтэй гэж тооцогддог. Гэсэн ч энэ баялгийг ашиглах талаар олон жил яриа өрнөсөн боловч бодит алхам хийгдээгүй байна.
Уран бол байгальд өргөн тархсан, цацраг идэвхтэй химийн элемент юм. Дэлхийн царцдаст 2.8 ppm (сая тутамд хэсэг) орчим агуулагддаг. Энэ нь гантиг, боржин чулуу зэрэг чулуулагт бага хэмжээгээр байдаг ч тодорхой ордуудад өндөр концентрацитайгаар олддог онцлогтой. Ураны гол онцлог нь цөмийн хуваагдлын урвалаар асар их хэмжээний энерги ялгаруулдаг нь түүнийг цөмийн эрчим хүчний гол түүхий эд болгодог.
Яагаад уран чухал вэ? Уран нь эрчим хүчний тогтвортой эх үүсвэрээр хангах, нүүрстөрөгчийн ялгаруулалтыг бууруулах, эдийн засгийн хөгжлийг дэмжих боломжтой тул дэлхийн улс орнуудын анхаарлын төвд байна. Гэвч түүний олборлолт, хэрэглээ нь байгаль орчинд нөлөөлж, аюулгүй байдлын эрсдэл дагуулдаг тул маргаантай сэдэв хэвээрээ. Одоогоор жилд 10,000 тонн хаягдал үүсдэг бөгөөд түүнийг гүний хадгалалтад булшлахыг санал болгодог ч урт хугацааны шийдэл хараахан биш юм.
Олон улсын атомын энергийн агентлаг (IAEA)-ийн мэдээллээр, 2023 онд дэлхийн эрчим хүчний 10 орчим хувийг цөмийн эрчим хүч хангаж байгаа гэсэн байдаг. Одоогоор ураныг ашиглаж буй гол орнууд бол АНУ, Франц, Хятад, Орос бол Казахстан, Канад, Австрали зэрэг улсууд нийт олборлолтын дийлэнхийг ханган нийлүүлж байна. Казахстан л гэхэд олборлолтоо экспортод чиглүүлдэг бол Канад улс дотоодын хэрэглээгээ хангахын хажуугаар улс орныхоо экспортыг тэнцвэржүүлдэг байна. Франц улсын хувьд цөмийн эрчим хүчээр эдийн засгаа сэргээж чадаж байгаа жишиг гэж болно.
Дэлхий нийт 2050 он гэхэд цөмийн хүчин чадлыг 3 дахин нэмэгдүүлэх зорилттой (COP28 тунхаг). Тиймдээ ч бага оврын модульчлагдсан реакторууд (SMR) моодонд орж байна.
Манай өмнөд хөрш Хятад улс 2030 он гэхэд 150 реактор барихаар төлөвлөж байна. Хятад улс 55 реактортай бол хойд хөрш ОХУ 37 реактортай. Олон улсын атомын энергийн агентлаг (IAEA)-ийн 2023 оны тайланд 440 орчим реактор 30 оронд ажиллаж, нийт 390 ГВт эрчим хүч үйлдвэрлэж байна гэжээ. Цөмийн эрчим хүчний гол хэрэглэгчдийг АНУ тэргүүлдэг. Өнөөдөр АНУ-д 93 реактор эрчим хүчнийх нь 20%-ийг хангаж байгаа бол Франц улс 56 реактороор эрчим хүчнийхээр 70%-ийг үйлдвэрлэж байна.
Харин уран экспортолдог гол орнуудыг Казахстан тэргүүлдэг. Тэд дэлхийн ураны 40 гаруй хувийг нийлүүлдэг. Хоёрдугаарт, Канад улс ордог. Тус улсын Саскачеваны ордууд нь дэлхийн хамгийн баялаг нөөцтэй ордуудын нэг юм. Тэдний араас Австрали улс ордог. Австралийн Олимпик Дамын уурхайгаараа алдартай бөгөөд экспортоос ихээхэн орлого олдог.
Казахстан ураны экспортоос жилд 2-3 тэрбум ам.доллар олдог бол Канадын эдийн засагт уул уурхайн салбар ДНБ-ий 5%-ийг бүрдүүлдэг.
Ураны салбараас хамааралтай эдийн засгийн салбарууд
Уран нь эрчим хүч, аж үйлдвэр (цацрагийн технологи), батлан хамгаалах (цөмийн зэвсэг) салбарт чухал үүрэгтэй.
2023 онд нэг фунт ураны ислийн (U3O8) үнэ 50-60 ам.доллар байсан ч Фүкүшимагийн ослын дараа (2011) ханш унаж байв. Гэсэн ч эрчим хүчний хэрэгцээ нэмэгдэхийн хэрээр үнэ өсөх хандлагатай гэж шинжээчид үздэг.
Цөмийн эрчим хүчний давуу болон сул талууд
Цөмийн эрчим хүч нь нүүрстөрөгч ялгаруулдаггүй, тогтвортой эх үүсвэр болдог. 1 кг уран 1 сая кг нүүрстэй тэнцэх энерги үйлдвэрлэнэ. Тийм болохоор манайх шиг өвөлдөө утаандаа дарагддаг, эрчим хүчний хязгаарлалтад орох дээрээ тулсан улсад цөмийн эрчим хүч хэрэгтэй. Харин хаягдал, ослын эрсдлийг сайтар тооцоолох шаардлагатай.
Уран хэрхэн олборлодог вэ?
Ураныг олборлоход гурван үндсэн арга ашиглагддаг:
Ил уурхай: Гүехэн орд газруудад хөрс, чулуулгийг ухан түүхий эдийг гаргаж авдаг. Энэ арга нь хямд боловч байгаль орчинд ихээхэн сөрөг нөлөөтэй гэдэг.
Далд уурхай: Гүний ордод туннель ухах замаар ураны хүдрийг олборлодог. Энэ нь ил уурхайгаас илүү аюултай, мөн зардал ихтэй.
Газрын гүний уусгалт (ISL): Хүдэрт химийн уусмал шахаж, ураныг уусган гадаргуу руу шахдаг. Энэ арга нь Казахстан, Австрали зэрэг орнуудад түгээмэл бөгөөд байгаль орчинд харьцангуй бага нөлөөтэй гэж үздэг. Монгол Улсад одоогоор дэлхийд хамгийн дэвшилтэд энэ технологийг ашиглаж олборлолтын туршилт хийж байгаа юм.
Ураны баяжуулалт, боловсруулалт
Олборлосон ураны хүдрийг "шар нунтаг" (U3O8) хэлбэрт шилжүүлж, дараа нь баяжуулан уран-235-ын агууламжийг 3-5% хүртэл нэмэгдүүлдэг. Энэ процесс нь тусгай тоног төхөөрөмж, технологи шаардлага болдог. Баяжуулах технологи үйл ажиллагааны хувьд Франц, АНУ зэрэг улсууд тэргүүлж байна.
Ураны олборлолт нь ус, хөрсний бохирдол, цацрагийн хордлого зэрэг асуудлыг дагуулж болно. Жишээ нь, Австралийн Рейнджерын уурхайд хаягдал усны менежмент муугаас орон нутгийн экосистемд нөлөөлсөн тохиолдол бүртгэгдсэн байдаг. Харин газрын гүний уусгалтын арга нь байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийг багасгадаг гэж судлаачид тэмдэглэдэг.
Ураны олборлолттой холбоотой эрсдэл, аюулгүй байдал
Цацрагийн хордлого, уурхайн осол, хаягдлын буруу менежмент зэрэг эрсдэл бий. Чернобыль, Фүкүшимагийн ослууд нь цөмийн технологийн аюулгүй байдлын асуудлыг хурцаар тавьсан жишээ юм. IAEA-ийн тайланд дурдсанаар, аюулгүй байдлын стандартыг чанд мөрдвөл эрсдэлийг бууруулах бүрэн боломжтой талаар дурдсан байдаг.
Ураны олборлолт, хэрэглээ нь эдийн засагт томоохон боломж авчирдаг ч байгаль орчинд нөлөөлж, эрсдэл дагуулдаг. Цөмийн эрчим хүч нь нүүрстөрөгчийг бууруулах давуу талтай боловч хаягдал, аюулгүй байдлын асуудал шийдэл шаардлага болдог. Монгол Улсын хувьд 160,000 тонн ураны нөөцтэй ч олборлолт эхлээгүй байна. Францын “Орано” групптэй хамтарч бага оврын цөмийн станц барих боломж яригдаж байгаа ч эрсдэл, аюулгүй байдлыг сайтар тооцоолох хэрэгтэй.
Ураны зах зээл
Дэлхийн ураны зах зээлийн эргэлтийн хэмжээг нарийн тооцоолох нь тодорхой цаг хугацаа, зах зээлийн үнэ, нийлүүлэлтийн хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаардаг тул тогтмол тоо байх нь хэцүү. Гэсэн хэдий ч Олон улсын атомын энергийн агентлаг (IAEA), Дэлхийн цөмийн холбоо (WNA) зэрэг байгууллагуудын тайлан болон бусад эх сурвалжийн мэдээлэлд үндэслэн ойролцоо тооцоо гаргаж болно.
2023 оны байдлаар дэлхийд жилд ойролцоогоор 50,000-60,000 тонн ураны охь (U3O8 буюу "шар нунтаг" хэлбэрээр) олборлогдож байна гэж WNA мэдээлсэн. Ураны зах зээлийн үнэ хэлбэлзэлтэй байдаг ч сүүлийн жилүүдэд нэг фунт (0.453 кг) ураны ислийн үнэ 50-60 ам.доллар орчим байсан. 2023 онд зарим үед үнэ 70 ам.доллар хүртэл өсөж байсан тухай мэдээлэл бий.
Эндээс тооцоолъё:
Жилд 55,000 тонн уран олборлогддог гэж дунджаар авъя (55,000 тонн = 121 сая фунт, учир нь 1 тонн = 2204.6 фунт).
Нэг фунтын дундаж үнийг 55 ам.доллар гэж тооцвол:
121,000,000 фунт × 55 ам.доллар/фунт = 6.655 тэрбум ам.доллар.
Тиймээс дэлхийн ураны зах зээлд жилд ойролцоогоор 6-7 тэрбум ам.доллар эргэлддэг гэсэн урьдчилсан тооцоо гарна. Хэрэв үнэ 70 ам.доллар хүрвэл энэ хэмжээ 8-9 тэрбум ам.долларт хүрэх боломжтой. Энэ тоо нь зөвхөн түүхий ураны худалдааг хамарсан бөгөөд баяжуулалт, цөмийн түлшний үйлдвэрлэл, эцсийн бүтээгдэхүүний борлуулалт зэрэг нэмэлт үе шатуудыг оруулаагүй дүн юм.
Монгол Улс уран олборлож эхэлбэл жилд 1,000-2,000 тонн "шар нунтаг" үйлдвэрлэх боломжтой гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Энэ тооцоогоор жилд 100-150 сая ам.долларын орлого олох боломжтой бөгөөд энэ нь одоогийн нүүрс, зэс зэрэг экспортын гол бүтээгдэхүүний дараа орох томоохон эх үүсвэр болж чадна. Жишээ нь, Казахстан жилд 21,000 тонн уран үйлдвэрлэж, 2-3 тэрбум ам.долларын орлого олдог бөгөөд энэ нь тус улсын эдийн засагт чухал хувь нэмэр оруулдаг.
