“Ярилцъя” булангийн маань энэ удаагийн зочин БНМАУ-ын Холбооны яамны нэгдүгээр орлогч сайдын ал­быг 23 жил хашсан, Монгол Улсын гавьяат холбоочин Д.Гарам-Очир гуай. Жаахан байхдаа би гоё машинтай, гоё хувцастай, ганган хээнцэр Гарам-Очир сайдыг манайд ирээсэй гэж хүсдэг байлаа. Зөндөө гоё чихэр авчирч өгнө. Зөндөө гоё хөөр баяр дагуулж ирнэ. Аав маань сайхан ааш­тай болон хувирч, түүнийг нь дагаад би ч баахан эрх чөлөө­тэй болно. Сумын төвийн айлд хотын хүн ирэх сайхан. Тэр дундаа Төрийн сайд ирдэг айл гэж манайхаас өөр байсан ч юм уу, үгүй ч юм уу. Гэр дүүрэн зочид нир хийтэл инээл­дэж, яриа хөөрөөндөө автацгаана. Байн байн гүйж орж ирэн эргэнэгээс чихэр боов атган гүйж гарах намайг хэн нь ч анзаарахгүй. Ингэж Д.Гарам-Очир гуай миний дурсамжид тэртээх жаргалтай өдрүүдээс хойш үргэлж эрхэм хүн маань болон үлдсэн юм. Аавыгаа санахаар, шонгийн модны уулс даван одсон ур­тын уртын цувааг харахаар, хаана ч очсон байх холбооны навтгар цагаан байшингуудын хаалгыг татахаар тэр хүний тухай бодлууд орж ирдэг. Тэр бол сайхан цаг үеийг цогцлоож явсан сайхан хүмүүсийн нэг юм. Ингээд түүнтэй хийсэн ярилцлагаа толилуулъя.

-Таныг анх тав, зургаан настай байхдаа харж бай­сан. Ийм олон жилийн дараа уулзаж ярилцлага авах то­хиол учирна гэж санасангүй. Миний анхны ой тойнд та хотоос ирсэн том сайд дү­рээрээ л үлдсэн байна. Юуны өмнө урилгыг минь хүлээж авсанд баярлалаа?
-Би танд ч бас баярлаж байна.

-Нийгэм үймээн шуу­гиан­тай, сэтгэл дундуур байх шалтгаан ихсээд ирэ­хээр хүмүүсийн сэтгэлд өөрийн эрхгүй урьдын амар амгалан, тайван, сэтгэл зүй нь эвдрээгүй тэртээх өнгөр­сөн цаг хугацаа үнэд ордог юм шиг. Та бол социалист нийгэмд амьдралынхаа ид идэвхитэй үеийг өнгөрөө­сөн, тухайн үед өндөр албан тушаал хашиж явсан хүн. Тэгэхээр яаж яваад харил­цаа холбоо гэдэг юмтай хувь заяагаа холбосон тухай эхлээд сонирхмоор байна?
-Би 1955 онд Хөвсгөл айм­гийн  Мөрөнгийн 10 жилийн дунд сургуулийг төгссөн. Сур­гуульд гайгүй суралцаж бай­сан юм байлгүй 10 жилээ онц төгссөн. Тэр жил манай сур­гуульд га­даа­дын хоёр хуваарь очлоо. Тэгээд онц төгссөн хоёр хүүх­дээ явуулахаар шийдэж, Зөв­лөлтөд сургуульд явах боллоо.  

-Та малчин айлын хүүхэд үү, албан хаагч, эсвэл сэхээтэн айлын хүүхэд үү?
-Албан хаагч биш юмаа, зүгээр л ажилчин улсууд. Манай аав бол модны дархан, мужаан хүн байсан юм. Ээж маань оёдолчин, сүрхий үйл хийдэг хүн байлаа.  Би Мөрөнгийн тө­вийн энгийн л амьдралтай, олон хүү­хэдтэй айлд төрж өссөн хүн. 

-Тийм олуулаа юм уу?
-Эцэг эх маань 11 хүүхэд тө­рүүлс­нээс ес нь амьд мэнд өсч бой­жоод, цөмөөрөө сургууль соёл төгсч мэргэжил эзэмшсэн. Тэдэн дотроос хоёр хүүхэд нь сайдын зэрэгт хүрсэн юм. Нэг нь манай хамгийн том ах, генерал Д.Бавуу гэж хүн. Ба­рилгын Цэргийн удирдах газрын дарга, Батлан хамгаалах яамны ор­логч сайд их олон жил хийсэн дээ.

-Сонин, бас сайхан тохиолдол байна. Төрсөн ах дүү хоёр хоёулаа сайд болно гэдэг бахархал биз дээ?
-Аав ээж маань бахархаж л бай­сан байлгүй дээ гэж бодох юм.  

-Та дээрээсээ хэд дэх нь вэ?
-Би тав дахь нь. 

-Таныг орлогч сайд болоход ах тань сайд болчихсон байсан уу?
-Намайг томилогдохоос нэг жи­лийн өмнө манай ах Барилга, барил­гын материалын үйлдвэрийн яамны орлогч сайдаар томилогдоод байсан юм. Тэгээд нэг жилийн дараа би  Холбооны яаманд томилогдож ирсэн. 

-Мөрөнгийн 10 жилийг тэр жил хоёр хүүхэд онц төгсч, ЗХУ-д сура­хаар явж байсан юм байна. Нэг нь ямар хүн байв?
-Чимэд гээд хүн байсан юм. Хөвс­гөл аймгийн Бүрэнхаан сумын хүн. Москвагийн Хөдөө аж ахуйн механик­жуу­лалт, цахилгаанжуулалтын дээд сургуульд очоод төгсөж амжилгүй хүрч ирсэн. Тэгээд эндээ Эдийн зас­гийн дээд сургууль төгсөөд, насан турш одоогийн Удирдлагын Академид багшилж байгаад зайлуул ар­ваад жилийн өмнө нас барчихлаа. Эдийн засагч, дэд эрдэмтэн тийм хүн байсан юм. Бид Орост сургуульд явахаар хуваарилагдаад Улаанбаа­тарт орж ирдэг юм. Тэгээд тэр  гадаадад сургуульд явах ул­суудыг Намын Төв хороо шийддэг бай­лаа шүү дээ. Би боддог юм тэр бол маш зөв, их чухал юм байж дээ гэж. Нэгдүгээрт, сургаж бэлтгэж авах хүмүүсээ сонгох сонголт их хариуц­лагатай хийгддэг. Хоёрдугаарт, Төв хорооны төвшинд нийгмийн бүх л салбаруудын шаардлагад зохицуулж боловсон хүчин бэлтгэхийн тулд тус­гай бодлоготойгоор хүмүүсээ явуул­даг. Мэдээж гадаад орнуудад шүү дээ. 

-Бараг л сурагч байхаас нь судалдаг байсан юм шиг байдаг?
-Ер нь тийм юм шиг билээ. Тэгээд Намын Төв хороон дээр ирсэн. Ямар сургуульд явахаа ч мэдэхгүй, хөдөө­нөөс орж ирж байгаа юм. Тэгсэн чинь Төв хороон дээр хүлээж аваад л за, Москвагийн Холбооны сургуульд явна даа гэсэн. Анх гэхдээ намайг ин­­же­нер, эдийн засгийн ангид ху­ваарилдаг юм. 

-Тэр үед Москвагийн Холбоо­ны Их сургууль гэдэг нь тусдаа байсан юм уу? 
-Тусдаа байсан. 

-Техникийн их сургуулиасаа тусдаа?
-Тийм. Ер нь Холбооны Их сур­гууль чинь их сонин. Одоо танай со­нины Х.Бүрэнтогтохын төгсдөг МЭИ-тэй нэг үе хамт байсан байгаа юм. Москвагийн холбооны сургууль чинь. Тэгээд сүүлд салсан. Тийм ч учраас байр­шил нь нэг дор байдаг байхгүй юу. Одоо ч гэсэн тэндээ. 

-Хэлний бэлтгэлээ хаана хийж байв. Эрхүү хотод уу?
-Ерөөсөө шууд очоод л орчихсон. Бэлтгэл мэлтгэл гэж ч байхгүй. 

-Арван жилд орос хэл жаахан үзчихсэн. Тэгээд л эрчээрээ тууж оров уу?
-Үгүй, одоо яахав дээ, үзсэн л нэр­тэй. Манай Хөвсгөлийн дунд сур­гуульд германд суралцаж байсан, гер­манаар овоглодог олон хүмүүсийн нэг герман Бавуу гэж багш байсан юм. Тэр багш маань сонин түүх ярьдаг юм. Би өөрөө ч сайн бүтэн  санадаггүй тийм түүх. Манай сургуу­лийн 60 жилийн ой болж би сургуу­лийнхаа тухай нэг баримтат кино хийх­гүй юу. Би чинь 1992-1994 оныг дуус­тал нэг телевизийн нэвтрүүлэг явуул­даг байж үзлээ шүү дээ.”Тэнхлэг” гэдэг нэртэй телевиз. 

-Тийм, санаж байна? 
-Тэгж байхдаа сургуулийнхаа ойгоор кино хийхгүй юу. Мөрөнгийнхөө сургуулийн тухай баримтат кино. Тэгээд тэр ажлаар очиход Бавуу багш минь дурсч байсан.
 
-Танай Мөрөнгийн герман Ба­вуу гэж алдартай багш юм байна, тийм үү?
-Тэгэлгүй яахав. Уг нь бол Сэлэн­гийн хүн юм гэсэн. Германд сурч бай­сан, тэгээд нөгөө Германд сурч бай­сан хүмүүс хэлмэгдэх үеэр зайлуул хэлмэгдээд. Хөөрхий 10 жил шоронд суучихаад гарч ирсэн хүн. Ардын жүжигчин Э.Оюун гуайтай сууж бай­сан юм гэнэ лээ. Тэгээд шоронгоос гараад хүрээд ирэхэд нь Э.Оюун гуай маань хүлээж аваагүй. Тэгээд зай­луул ерөөсөө хөдөө явж амьдаръя гээд л Хөвсгөлд очоод нас эцэслэтлээ Хөвсгөлд байж байгаад өнгөрсөн дөө. Би тэр жил тэгж кино зураг авах гээд очихдоо л Бавуу багштайгаа тухтай уулзсан. Тэгсэн нэг сонин юм ярьдаг юм. Би долдугаар ангийн сурч байж.1952 онд шүү дээ. Тэр намар Бавуу багшийн хичээл дээр самбарын өмнө хариулаад зогсож байсан. Үүд түрх хийгээд онгойгоод явчихсан. Тэгсэн одоо Намын Төв хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга байсан Дамба гуай баахан оро­суудтай орж ирдэг юм. Тэгээд яахав Бавуу багш хичээлээ тайлбарлаад л би самбарын урд талд зогсож байсан. Өнөө орос надаас хэдэн юм асуусан юм байлгүй. Би одоо өөрөө юу ха­риулснаа мэддэггүй юм. Бавуу багш надад тэрнийг ярьж байсан. Тэр орос гарахдаа “Ийм л хүүхдүүдийг Зөв­лөл­төд явуулж сургах хэрэгтэй” гээд мөр алгадаад гараад явчихсан гэж. Тэ­гээд тэр нь ч болсон юм билүү, юу ч болсон юм билээ. Ямар ч байсан Моск­вад хуваарь авсан. 

-Хоёр хүүхэд онц төгссөн, тэр хоёрыгоо л явуулна шүү дээ?
-Тийм ч юм уу. Тэгсэн тэр бүдүүн орос нь Зөвлөлт Холбоот Улсаас манайд сууж байсан Элчин сайд хүн байсан юм байна лээ л дээ. 

-Сонин тохиолдол юм? 
-Тийм. Манай Бавуу багш надад тэрийг мартахгүй дурсаж ярьдаг. Би бол өө­рөө таг мартчихсан яваа юм. Бавуу багшийнхаа ой ухааныг их гайхаж байсан. Тийм өндөр настай болчих­сон хойноо ийм юм санаж явдаг.

-За, тэгээд Намын Төв хороон дээр иржээ?   
-Намын Төв хороон дээр очсон чинь Москва хотын Холбооны дээд сургуулийн инженер-эдийн засгийн ангид өөрийг чинь хуваариллаа гэдэг юм байна. Тэгээд юу гэж хэлмээр юм бэ дээ, тухайн үеийн хүүхдүүдэд онцлог байлаа . Мэргэжилтэн болно, улсаа хөгжүүлэхэд жинтэй хувь нэ­мэр оруулна гэсэн тийм нэг сэтгэ­лийн тэмүүлэл. Тэгээд тэр мэргэжил­тэн болно гэдэгт инженерийн мэр­гэжлийг юуны өмнө сонгоод тэгээд “инженер” гэдэг үг нь сайхан санаг­даад, “эдийн засаг” гэдэг үгийг  сонс­чихлоор зэрэг жаахан сэтгэл дун­дуур. Учрыг нь сайн мэдэхгүй юм чинь. Үгүй, тэгээд одоо яахав дээ, На­мын Төв хороо хуваарилж байгаа юм чинь өнөөх томилолтыг нь аваад Холбооны яаман дээр ирдэг юм. Тэгэхэд Холбооны яамны Төлөв­лөгөө санхүүгийн хэлтсийн дарга бас Москвагийн Холбооны их сургуулийг төгссөн Буджав гэж манай Хөвсгөлийн буриад хүн байдаг байхгүй юу. Өнөөх чинь надтай уулзчихаад “Тэр Эдийн засгийн сургуульд ийм жаахан хүүхэд явуулахгүй ээ” гэдэг юм байна. Би бас багаасаа жаахан ярдагдуу зантай. “Та мэдэж хуваарилаагүй, Намын Төв хороо хуваарилсан, би явдгаараа явна” гээд хэлчихсэн. Нэг ийм яриа болоод өнгөрлөө. Тэгэхэд Холбооны яамны сайд Дамдинжав гуай гэж бурхан шиг сайхан хүн байлаа. Тэгээд Дамдинжав гуай хүлээж авч уулзлаа. Их ч сайхан яриа хөөрөөтэй хүн юм. “За тэгээд сайн сурч ирнэ шүү, одоо манайд холбоо маш их хоцрогдож байна, та нар л энэ эх орны холбоог хөгжүүлэх асуудлыг авч явах ёстой улсууд. Сайн сурал­цах хэрэгтэй” гэж захиад л явуулсан. Тэгээд яамны хэлтсийн дарга гэдэг чинь одоо бас тэр үед хүссэнээ хий­чихдэг л улс байсан юм байна лээ. Москвад яваад очсон чинь миний мэргэж­лийг өөрчлөөд, инженер-эдийн засгийг маань болиулаад инженерийн ангид оруулчихсан. Миний оронд ажил хийж байгаад явсан нэг хүнийг өнөө­хөд аваачаад оруулчихаж. Тэгж 1955 онд би Москвагийн Холбооны их сургуулийн оюутан болж байлаа.

-Бүх юм шууд л оросоор явчих­даг. Жаахан сандарсан уу?
-Бүх юм шууд л орос. Эхний ули­ралд жаахан зовсон. Ямар сайн­даа гурван шалгалтанд уначихдаг байгаа. Хэл сайн мэдэхгүй. Наад тал нь л шугам зургийн хичээлийн шалгалтад тээглэж байгаа юм. Нөгөө муу шал­гал­таа өгмөөр болоод байж байсан чинь багш надад нэг асуулт тавьдаг юм “Вот это точка схода?” гэж. Тэр цэ­гээс одоо шугам татаад сүүдэр нь хаана буух вэ зураад өг гэсэн асуулт. Тэгсэн “Точка сход” гэдэг нь юу гэж байгааг нь ойлгодоггүй. Багшаа “Точка сход” гэдэг чинь юу гэсэн үг юм гэсэн чинь чи энийг мэддэггүй юм уу гээд хөөгдөж байх жишээтэй. Нэг юм их аврал болсон юм. Тэр үед миний нөгөө сайд болдог ах маань Москвагийн Барилга инженерийн академид сурдаг байсан юм. Төгсөх ангийн оюутан.

-Том ах тань?
-Том ах . Нэгдүгээр курсын эхний улирлын амралт болчихсон бүх оюутнууд амрах гээд яваад өгчихсөн, би гэдэг амьтан ганцаараа байрандаа хичээлээ хийх санаатай. Сэтгэл санаагаар ч их унаж байна. Нэг том данхтай ус буцалгаад авчихсан. Но­моо дэлгээд унших гээд суутал өө­рийн эрхгүй хоёр нүдний нулимс но­мон дээр зүгээр под, под хийтэл ду­саад эхэлсэн. Тэгээд сууж байтал гэв гэнэт үүд тархийгээд онгойсон чинь ах маань ороод ирдэг юм. Ахыгаа ха­раад байхгүй ээ, бархирчихсан. Би одоо ингээд хөөгдөх нь гэсэн чинь “Юу гэсэн үг вэ, чи. Эр хүн байж хувц­саа өмс явъя” л гэж байна. Тэ­гээд дагуулаад гарлаа. Москвагийн монголчуудын ганц ордог Узбекстан ресторанд орж нэг сайхан хоол авч өгөөд, хоёулаа бас нэг шил юм ху­вааж уудаг юм байна. Орой нь одоо чи яваад орж чадна биз дээ л гэж байна. Чадна аа л гэлээ. Санаа зоволт­гүй ээ, чи одоо наадахыгаа өгчихнө. Битгий тэгж хямраад сэтгэлээр унаад бай, анх би хэл мэдэхгүй бас сандарч л байсан. Одоо бүх юм зүгээр. Чи харж байгаа биз дээ гэчихээд яваад өгсөн. 

-Тэр үед ах тань хэдтэй байсан байх вэ?
-Надаас яг 10 ах л даа. 28 настай байсан. 

-Хүний газар ахтайгаа хамт сайхан дурсамж юм. Тэгээд л дараагийн улирлаас жигдрээд явчихсан уу?
-Дараачийн улирал эхэллээ. Эхний сард багтаагаад өнөөх унасан гурван шалгалтаа ч  өгчихлөө. Тэгээд л тэрнээс хойш гэв гэнэтхэн хэл ус сайжраад явчихсан. Багш нар, гадаа­дын оюутнуудтайгаа чөлөөтэй ха­рилц­даг боллоо. Хоёрдугаар улир­лаас юу вэ онц сурдаг нэмэгдэл сти­пенди авдаг лут оюутан болоод яв­чихгүй юу.

-Москвад таван жил?
-Таван жил.

-1955 онд анх Москвад очиход тэр хот танд ямар сэтгэгдэл төрүүлж байв даа?
-1955 оны Москва чинь хуучны Москва шүү дээ. Дайны дараахан бай­сан болоод ч тэр үү, шинэ байшин ба­рилга баригдаагүй. Яг л хуучны Москва. Дүрээрээ л байсан. Сайхан намуухан, дандаа хоёр гурав, сайндаа таван давхар байшин­гуудтай. Байшингууд нь нэлэнхүйдээ нэг тийм бор шаргалдуу өнгөтэй. Хуучны тэр түүхэн хэсгүүд нь угаасаа сайхан хот байсан юм чинь. Хүмүүс нь амгалан. Дайн дуусаад дөнгөж арван жил болж байгаа шүү дээ. Өрнөдийнхөн ЗХУ-д дайнаар сүйрсэн аж ахуйгаа сэргээн босгохын тулд наад тал нь 25-30 жил хэрэгтэй гэж тооцож байсан. Тэгэхэд ерөөсөө до­лоон жилийн дотор л бүх аж ахуйгаа сэр­гээн босгож чадсан. Дайн туулсан, зөндөө зовлон зүдгүүрийг давж гар­сан, дараа нь улс орноо сэргээн бос­гох нөр их ажил хийсэн ард түмэн гэ­­хэд хачин тайван. Өдөр, шөнө  хэ­зээ ч ямар ч цагт явж байсан айх эмээх юм байхгүй оросуудын зан аран­­шин, тэр харилцаа хэчнээн сайхан.  

-Дэлхийн улс түмнүүдээс хам­гийн анх бидний нөхөрлөсөн, ойрт­сон, бидэнд гар сунгасан тийм ард түмэн болохоор илүү дот­но санагддаг. Одоо ч гэсэн бид­ний угт тэр сэтгэл хэвээрээ байх шиг анзаарагддаг юм. 
-Тийм ээ, гар сунгасан ард түмэн. Бид нар ч дайны хүнд бэрх үед нь чад­лынхаа хэрээр гар сунгаж бай­сан. Тэрийг ч бас Оросын ард түмэн сайн мэддэг. Тийм учраас хандах хандлага, харилцаа нь цаанаасаа л тийм дотно сайхан байлаа даа.

-Харин оросуудын бидэнд хандах тэр хуучин хандлага өөрч­лөгдсөн гэдэг. Монголчуудад шинэ Орос тийм ч таатай биш гэл­цэх нь бий. Та хамгийн сүүлд хэзээ Москвад очив?
-Уржнан жил манай сургуулийн 90 жилийн ой болоод оролцоод ирсэн л дээ. 

-Та манайхаас очсон хэд дэх төгсөгч вэ?
-Би тэр сургуулийн дөрөв дэх төгсөгч нь. Би чинь Монголын харил­цаа холбооны эхний арван инжене­рийн нэг шүү дээ. Тэгэхээр би бас эртний хүн болчихож байгаа биз.

-Тэгэлгүй яахав? 
-Хамгийн анхны төгсөгч Магсарын Чимэддорж гэж манай яамны сайд байсан сайхан хүн байлаа. М.Чимэддорж гуайн тухай танай аав бас их сонин юм ярьдаг хүн байсан. М.Чимэддорж гуай бас аавын чинь тухай сонирхолтой юм­нууд их ярьдаг. Танай аав чинь ер нь Монголын холбоонд зартай хүн бай­лаа шүү дээ.

-Москвад хуваарь авч, тэр тусмаа холбооны сургуульд су­рал­цах хүртэл танд холбоо гэдэг зүйлийн тухай ямар ойлголт бай­сан бэ. Хамгийн анх харсан хол­боо­ны тухай дурсамжаа санаж бай­гаа биз дээ?
-Манай Мөрөнгийн төвд гурван том антенн байдаг байлаа. Өдөр болгон хоёр удаа яг тодорхой цагт мо­тор асдаг. Тэгээд хүмүүсийн ярих нь тэр антеннаар Улаанбаатар луу ра­диогоор харилцдаг байсан юм гэнэ лээ гэх. (инээв) Тэр нь яаж ч ха­рилцдаг юм бүү мэд. Хамгийн гол нь яг тодорхой цагт эхлээд яг тодорхой цагт дуусдаг. Ахлах ангид ороод уран сайхан, урлагийн үзлэг энэ тэрд оролц­дог боллоо. Тэгээд хажуугаар нь аймгийн холбоон дээр очиж радио нэвтрүүлэгт оролцоно. Хоёр хөөрхөн дүнзэн байшин байдаг байсан юм. Тэрний баруун талын байшинд нь очиж бичлэг хийлгэж нөгөө дуулж, хуурдах юмандаа орно. Тэгж орж га­рах хооронд тэр байшингийн дотор талын тоног төхөөрөмж л ерөнхийдөө нүдэнд бууж байсан болохоос биш  юу нь яаж ажилладаг, яадаг нь бүү мэд. Дараагийнх нь тохиолдол, 1953 оны намар Мөрөнд боронзон шугам гэдэг юм орлоо. Тэр боронзон шугам орж ирж байхад байшингийн­хаа дээвэр дээр зогсчихоод л харж байхад Мөрөнгийн зүүн талын шаа­ран дөрөлжөөс нааш алтан утас л гялалзаад байдагсан. Наранд яг алт шиг гялбалзаж харагддаг байсан. Гоё гоё цагаан лонхтой. Тиймэрхүү л маягтай юмнуудыг анх харж байлаа даа. Тэр үед чинь холбоо ч гэж ярихгүй шүү дээ. Утасны хороо л гэж ярина. Хагас цэргийн зохион байгуулалттай. Тэр үед холбоонд ажилладаг хүмүүс шинель  өмсдөг байлаа шүү дээ. Шовгор оройтой малгай өмсчихдөг. Тэнд манай аав ээжийн танил Цоожоо гуай, Шагдар гуай гээд улсууд байдаг байлаа. Тэднийг цахилгааны бичээч юм гэнэ лээ гэж ярина. Холбооны тухай миний анхны сэтгэгдлүүд энэ. Тэгж байтал дунд сургуулиа төгсч хувь заяа намайг Москвагийн Хол­боо­ны их сургуулийн босгыг алхуул­сан юм даа. Анх очсон намар сэт­гэлээс гардаггүй юм. Хэл ус мэдэх­гүй, хүний газар. Москвагийн намар ямар их бороотой билээ.  Есөн сард чинь тувтан бороо орчихно. Бид нарыг очмогц дотуур байрны долоон давхар байрны хамгийн дээд давхарт оруул­сан. Оюутны байрны замын хойд талд зах байдаг. Тэгээд л тагтан дээрээс тэднийг харж зогсоно. Хамтралын зах дээр бөөдийсөн, бөөдийсөн хөөрхөн хар хөвөнтэй курткатай, улаараа хар резинэн хамгаалалттай эсгий гутал өмсчихсөн орос өвгөн, эмгэнүүд жаал жуул юм тавьчихсан сууцгааж бай­на. Гэрээ санаж, тагтан дээр ги­еүрч зогсоог ч хэлэх үү, нүдэнд хараг­дах тэр байдал чинь их тааламжгүй сэтгэгдэл төрүүлнэ. Гэхдээ энэ бүхэн эхний л дурсамжууд. Түр зуурын л хямрал байдаг юм байна лээ. Дараа нь хүүхдүүдтэйгээ танилцаад, үерхээд л наана цаанаа ороод ирэ­хээр чинь өнөө хамаг юм мартагд­чихсан. Нэг л мэдэхэд сургуулиа төг­сөх, нутаг буцах бол­чихсон л байсан. 

-Яаман дээрээ.
-Тийм, яаман дээрээ хүрээд ир­чих­сэн. Тэгэхэд манай одоо энэ Төв шуудан байгаа холбооны төв барилга баригдаж яг ашиглалтад орох гэж байсан тэр үед орж ирж байгаа юм. Нэг юм тодруулаад хэлчихэд би 30 гаруй жил холбооны салбарт ажиллалаа. Яахав нэгэнт холбооны салбарт ажиллаж байгаа учраас холбооныхоо түүхийг зайлшгүй харах болох юм л даа. Ингээд үзэхэд манай хамгийн анхны инженер тэр Чимэд­дорж гуай 1956 онд төгсч ирсэн бай­даг юм. Чимэддорж гуайг 1956 онд төгсч ирэхээс өмнө дээд мэргэ­жилтэй холбооны тийм хүн байсангүй, дотооддоо техникумаар хүмүүсийг бэлдэж байсан. Тэр бэлтгэгдэж гарч байсан хүмүүсийн тэргүүн эгнээнд танай аав явж байсан. 

-Анхны төгсөгч?
-Тийм, тэгээд л  тэр хүмүүсийн нуруун холбоо гэдэг юм явж байсан. Тэгээд анхны инженер төгсөөд ирэх­тэй зэрэг холбоог хөгжүүлэх асуудал руу инженерийн сэтгэлгээ орж ирж байгаа юм. Чимэддорж гуай Монголын харилцаа холбоог 1960-1975 онд хөгжүүлэх анхны ерөнхий төлөвлө­гөө, ерөнхий схем гэдгийг Зөвлөлтийн нөхдүүдтэй хамтарч боловсруулж гаргасан. Тэгээд түүнээс хойш ма­най үндэсний Харилцаа холбооны сал­барыг аваад үзэх юм бол 1950 он хүртэл нэг үе, 1950-1975 он хүртэл нэг үе, 1975-1990 он хүртэл нэг үе, 1990 оноос хойш нэг үе ингээд дөрвөн үе болчихож байгаа юм. Энэ дөрвөн үе боловсон хүчний солигдлын ч дөрвөн үе, технологийн шинэчлэлийн ч дөрвөн үе, хөгжлийн ч дөрвөн үе, тэр хөгжлийнхөө хэрээр нийгмийн хэрэгцээний хангалтын ч дөрвөн үе. Иймэрхүү л харагддаг юм л даа. Ер нь инженерийн мэргэжилтэн олон боллоо гэдэг улс орны тодорхой сал­барыг хөгжүүлэхэд үнэхээр их тус дэм үзүүлдэг юм байна гэдгийг манай холбооны хөгжил тодорхой хэмжээ­гээр харуулдаг гэж би хэлэх гэж бай­гаа юм. Би хөдөө Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байсан. Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байхад 1966 оны өвөл Ю.Цэдэнбал дарга очдог юм. Намайг Баян-Өлгийд томилсны учир юу вэ гэхээр манай нам, төрөөс үндэсний цөөнхийн талаар авч явуулсан том арга хэмжээний нэг хэсэг юм л даа. Баян-Өлгий аймагт үндэсний хасаг  хэл дээр радио нэвтрүүлэг явуулдаг станц байгуулаад, Чехийн туслам­жаар орчин үеийн холбооны барилга бариад, тоног төхөөрөмж хийгээд, тэндэхийн хүмүүсийг өнөөх шинэ техник төхөөрөмжид дасгаж сургаж тэрийг хэвийн ашиглалтад оруулахын тулд намайг хол­бооны даргаар нь томилчихсон. Тэ­гээд байж байсан чинь 1966 оны өвөл Ю.Цэдэнбал дарга очиж  анх тэнд нүүр тулж учирч танилцлаа . 

-Ю.Цэдэнбал дарга ч залуухан, та ч залуухан?
-Тийм, би ч залуухан ёстой тийм л байсан. Би чинь 28 настай хүүхэд байлаа. Хөөрхий тэр үед чинь Баян-Өлгий аймагт яг эндээ гэж ярихад хүнд үзүүлэх юм маш ховор. Манай холбоог л  үзүүлдэг.  Тэгээд яахав хол­боо­ны дарга хүн чинь бүх юмаа тайлбарлаж таниулна. Ю.Цэдэнбал дарга өөрөө юманд маш их сониуч хүн. 350 метрийн өндөр антенн барьсан. Бүгдийг нь нэг бүрчлэн үзэж байгаа юм. Зүгээр нэг цагаан сонирхдог хүн биш. Бүр юмыг угт нь тултал мэдэх гэж сонирхдог хүн шүү дээ. Одоо жишээ нь “Яагаад энэ заа­вал 350 метр байгаа юм, энэнээс нам байж болоогүй юм уу, өндөр хийж бо­лоогүй юм уу, ямар учиртай энэ чинь ийм байдаг юм” гээд л. Тэгээд л бүр нарийн юм руу яваад орчихно шүү дээ. Тэгээд яахав би хийсэн барьсан бүх юмаа таниулаад л яваад байлаа. Бодвол сэтгэл ханамжтай явсан юм байлгүй. Яг тэрний өмнөхөн 1965 оны арванхоёрдугаар сард Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн зарлиг гараад Тээвэр холбооны яамыг салгаад Холбооны яамыг байгуулаад, Д.Готов гуайг Холбооны яамны сайдаар томилсон байсан юм.

-Холбооны яам тусдаа салаад анхны сайд нь Д.Готов гуай юм уу?
-Хоёр дахь удаагаа салаад анх­ных нь. Би нэг удаа Д.Готов гуайгаас асуухгүй юу. Улаанбаатар хотод надаас өөр инженер байгаагүй биш, зөндөө л олон инженер байсан.Та на­майг тэр Баян-Өлгийгөөс татаж авч гарсанд баярлаж явдаг шүү гэж. Бүр тэтгэвэрт гарсан хойноо бид хоёр нэг ярьж сууж байгаад би хэлсэн. Тэгсэн чинь “Үгүй ээ, Цэдэнбал дарга өөрөө татаж авчирсан юм шүү дээ, өөрийг чинь” гэж. Бодвол тэр өвөл Баян-Өлгийд уулзахдаа танилцаад энэ хүнийг сайдад тавьж болох хүн байна гэж ойлгосон юм байлгүй. 

-Тэгээд Баян-Өлгийн холбоо­ны даргаас шууд сайд болсон юм уу?
-Тийм, Баян-Өлгийгөөс.

-Холбооны яамны нэгдүгээр орлогч.
-Тийм.

-Таны чинь 18 жил сайд хийсэн гэдэг бил үү?
-23 жил. Би чинь Холбооны яаманд 23 жил, Радио телевизэд ба­раг хоёр жил, иймэрхүү л хугацаанд ажиллалаа л даа. Тэгээд яаманд хү­рээд ирлээ. Зөвлөлтөд сургууль төгсч ирж байгаа хүмүүс маань ч нэмэгд­лээ. За тэгээд нөгөө Чимэддорж гуайн анх төлөвлөсөн төлөвлөгөө хэрэг дээ­рээ бүрэн биелэгдлээ. Одоо хол­боогоо цааш нь яаж  хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудлыг шийдвэрлэх ёстой. Мэдээж гол техникийнхээ асуудлыг эрхэлж ажиллаж байгаа хүний хувьд гардаж ажилладаг байлаа. Тэр үед  манайд чинь юм болгонд л Зөвлөл­тийн нөхдүүд сэтгэл харамгүй тусал­даг байлаа. Тэгээд  Монголын харил­цаа холбоог хөгжүүлэх хоёр дахь ерөнхий төлөвлөгөөг хийх болов.  Бас л ЗХУ-ын тусламжтайгаар. Ингээд Монгол, Зөвлөлтийн хамтарсан ажлын хэсэг байгуулагдаад би удир­даж ажиллалаа даа. 1976-1990 он хүртэл 15 жилийн хугацаанд Монго­лын харилцаа холбоог хэрхэн өөрч­лөх вэ гэсэн  төлөвлөгөө хийж, тэгээд тэр төлөвлөгөөгөө зохих шугамаар нь батлуулаад, тэр нь ч Монгол Улсын Харилцаа холбоог хөгжүүлэх үндсэн баримт бичиг болж бүрэн хэрэгжсэн. Энэ 15 жил бол Монголын Харилцаа холбооны салбарын үсрэнгүй  хөгж­лийн үе байсан. Үндсэндээ 1955 он хүртэл  Дамдинжав гуай Холбооны яамны сайд байгаад Чимэддорж гуай орлогчоор нь ажил­лаж байгаад сүүлд нь Холбооны яа­мыг Тээврийн яамтай нэгтгэдэг юм. Ер нь 1955-1965 он хүрэхэд холбоонд гарсан нэг том өөрчлөлт юу байсан бэ гэхээр Улаанбаатар хот бүх айм­гийн­х­аа төвтэй одоо тэр боронзон шу­га­маар холбогдсон. Боронзон шу­гамаар холбогддогийн гол ач хол­богдол нь хү­мүүс тэр холын зайд утсаар ярьж бол­дог, утсаар ярихдаа зүгээр хоёр та­лаас нь хоёр хүн яриад л юу яачих биш, нөгөөдөхийг чинь нягтруулна гэж тусгай төхөөрөмжийн тусламж­тайгаар хоёр талаасаа 3-16 хүн зэрэг өө­­рөөр хэлбэл 32 хүн зэрэг ярих бо­лолцоотой болсон. 

-Өмнө нь залгагч нь гарниту­раа үйлчлүүлэгчдээ өгч яриулдаг байсан бол олон кабин суури­луулж зэрэг зэрэг ярьдаг болсон гэсэн үг биз дээ? 
-Тийм, их л том үсрэлт хийчихэж байгаа байхгүй юу. Дээрээс нь морз гэж цахилгаан мэдээ гэдэг юм бол хүмүүсийн хоорондын харилцааны их чухал хэсэг байлаа. Одоо тех­никийн хөгжлийн явцад тэр морз гэдэг юм устаж алга болж л дээ. Тэгээд сүүлдээ морз маань өнөө үсгээр бичдэг аппаратаар солигдоод, хуучин цэг зураас цэг зураас цэг зураас гэж харилцаж байсан бол одоо нөгөөдөх явуулж байгаа мэдээг чинь шууд үсгээр бичээд гаргаад ирдэг болчих­сон. Тэгж байтал тэр маань зурагт, цахилгаан болж хөгжсөөр хөгжсөөр сүүлдээ  өнөөх маань компьютерт  шингээд бүгдээрээ алга боллоо л доо. Иймэрхүү маягтай. Гэхдээ бид ийм л урт зам туулж энд хүрсэн. Чи бол сайн мэдэх учиртай. Танай Дашинчи­лэн сум гэдэг чинь баруун чиглэлийн аймгуудын холбооны дамжлагын гол зангилгаа цэг байлаа. Тэрэн дээр танай аав М.Бадамдорж гуай сууж байдаг. М.Бадамдорж гуайн хоёр их гайхалтай зарчим байдаг юм.  Нэгдүгээрт, юмаа мэддэг, хоёрду­гаарт ёс их хатуу сахидаг. Тэрнээс нь болоод М.Бадамдорж гуайгаас ер нь баруун аймгийн бүх холбоочид айдаг. М.Бадамдорж гуай юу гэнэ үү тэр бол хууль шахуу. Намайг сур­гууль төгсөөд хүрээд ирэхэд л Да­шинчилэнгийн Бадамдорж гээд нэг зартай хүнийг л би анх сонсож байсан юм. Тэгээд сүүлд нь танилцаад ойр дотно сайхан харилцаатай болж байлаа. Наанаа хурц ааштай ч цаанаа сайхан цагаахан хүн байсан юм. Холбооныхоо төлөө л амьдралаа зориулсан. Ажлын төлөө бол хэнтэй ч үзнэ. Төрийн өмнө хүлээсэн үүргээ тэгж л ягштал биелүүлдэг тийм л сайхан хүн байсан юм. Ерөөсөө юмаа мэддэг хүн л хүмүүсийг  эрхэндээ оруул­чихдаг. Мэдэхгүй зүгээр шал­дир бульдар хоосон цээжнүүд бол тэгж ажиллаж чадахгүй шүү дээ. 

-Хөвсгөлийн боронзон шугам татах ажилд аав явж байсан юм байна лээ. Дараа нь Архангайд ажиллаад, тэгээд Дашинчилэнд суурьшсан. Радио релейний станц гэдэг юм байгуулагдаж аав удир­дах болсон. Таны үечилснээр тэр эхний 10  жил буюу 1955-1965 хүр­тэл Харилцаа холбооны шинэч­лэл, дараагийн шинэчлэлийн гол ажил одоо энэ радио релей гэдэг юм биз дээ?
-Эхний арван жилийн шинэчлэл нэгдүгээрт, бүх аймаг боронзон шу­гам­тай болсон. Хоёрдугаарт нь, тэр үед чинь бараг 150 шахам сум ай­магтайгаа холбоогүй байлаа шүү дээ. Ялангуяа говийн сумд. Тэгээд 1960-1965 оны хооронд бүх сумыг ай­магтай нь холбож радио холбоотой болгосон. 1965 он гэхэд Монгол Улсад холбоогүй сум байхгүй болсон. Энэ бол бас л тухайн үед их дэвшилт бай­сан юм шүү. 

-Радио релейний станц бариг­дах болоод л баахан дарга нар, оросууд манайд ирээд бөөн хөл хөдөлгөөн болж байсныг санадаг юм. Орос ах нар нарийхан ган утас­ны гадна талын өнгө өнгийн бү­рүү­лүүдийг жижигхэн шүр шиг хэр­чиж хэлхээд надад зүүлт хийж өгөөд л. Уулан дээр станц гээд санс­рын хөлөг шиг дугуй төмөр байгууламж бариад л. Төд удалгүй зурагт­тай болсон шиг л санагдаж байна.   
-Холбооны яам байгуулагдаад анхны хийсэн зүйл маань саяын зүйлс. 1966 онд зурагт радиогийн суурийг тавиад, 1967 онд ашиглалтад орсон.

-Таныг сургуулиа төгсөөд ирэхэд манай Улаанбаатар хот зурагтгүй байсан уу. Москвад төгсөөд ирчихсэн, мөрөөдөл гэж дүүрэн. Жинхэнэ шатна биз дээ?
-Бүх залуу нас л тийм байдаг байх. Бүгдийг л хиймээр санагдана. Нэг сонирхолтой юм нь би Баян-Өлгий аймгаас өнөөдөр нь орж ирээд, мар­гааш нь зурагт, радиогийн суурь тавих ёслолд оролцож байгаа юм. Холбооны яамны орлогч сайд болчихсон. Одоо тэр өдрийн зураг байдаг юм. 

-Хамгийн анх за, одоо зурагт гарахад бэлэн боллоо гээд бүх юм жин тан болно оо доо. Тэгэхэд бол Төв хорооны улс төрийн товчоо­ныхон ч юм уу, Холбооны сайд нар л анх зурагттай болно биз дээ. Та анх хэзээ зурагттай болж байсан бэ?
-Сонин асуулт юм. Эхлээд нөгөөх зурагтыг чинь худалдаж авчирч хүмүүст тараалаа. Тэр үед чинь темп-6, темп-7 гээд Оросын хоёр янзын том жижиг хоёр тийм экрантай телевизор авч ирж тарааж байлаа. Эхний ээлжид 3000 телевизор л оруулж ирж байсан юм даг. Тэгээд тэр 3000-аас чинь өөрөө мэдээж нэгийг нь авалгүй дээ. Тэр чинь бас хөөрхөн үнэтэй. Темп-6 нь 1600 төгрөг, темп-7 нь 1900 төгрөгийн үнэтэй байсан юм. Тэгэхэд би орлогч сайд хүн хэдий ч цалин маань нөгөөхийг чинь авчихаж хүрэхгүй. Тэгээд одоогийнхоор лизинг маягтай зээлээр л авч тавьж байлаа шүү дээ. Мэдээжийн  хэрэг том дарга нар авцгааж таарна. 

-Эхлээд Орбитын нэвтрүүл­гүүд л гараад эхлэсэн үү?
-Үгүй ээ, үндэсний нэвтрүүлгүүд гарч эхэлж байгаа юм. Ингээд байж байтал Зөвлөлтийн нэг том төсөл явлаа. Одоо энэ сансрын ууд­мыг энхтайвны зорилгод ашиглах, социалист орнуудын интеркосмос гэж том байгууллага байгуулагдлаа. Энэ байгууллага байгуулагдсаны үнд­сэн дээр нэгдүгээрт, сансрын хол­боо ороод явчихаж байгаа юм. Сансрын хиймэл дагуулаар дам­жуулж холбоо барих ийм технологи. Хоёрт нь, тэр сансрын хиймэл да­гуулаар ус цаг уурын тандалт хийх. Гуравдугаарт нь,  ерөөсөө байгаль орчны тандалт. Дөрөвт нь, сансарт хүн амьтан нисдэгтэй холбогдуулаад анагаахын их том туршилтууд хийх, тав дахь нь ерөөсөө одон орныг суд­лах ийм таван их том эрдэм шин­жилгээний чиглэл гарсан. Тэрний нэг нь сансрын холбоо. Сансрын холбоо­ны хөтөлбөрийн сансрын холбооны хэсгийг нь манай Монголын талаас би хариуцаж 20 гаруй жил ажиллалаа л даа. Тэгээд энэ ажлын хүрээнд ма­найд анхны “Орбит” станц бай­гуулагдаж байгаа юм. Ерөөсөө би Оро­сыг муу хэлсэн хүнд их дургүй. Оростой холбоотой бидний түүхэнд сайн муу юм, алдаа оноо байсан бол ихэнхийг нь бид нар өөрсдөөсөө болж гаргаж байсан болохоос биш Оросоос болж гаргаж байсан юм ерөөсөө байхгүй. Монголын Харилцаа холбоог хөгжүүлэхэд  60 сая рубль шууд бу­цалт­гүй тусламж болгож манайд шилжүүлж өгч байсан өөр ямар орон байсан юм бэ. Тэр 60 сая рублиэр чинь бид 4000 км урт радио релейний шугам, зургаан аймагтаа их, бага хүч­ний радио станцууд бай­гуулж авч байлаа шүү дээ. Үр дүнд нь сансрын холбооныхоо харилцдаг төхөөрөмж юмаа, хүлээн авдаг, нэвт­рүүлдэг төхөөрөмжүүдээ иж бүрэн тоноглож авсан. Ийм юмнууд хийсний үр дүнд хөдөө орон нутагт телевизийн нэвтрүүлэг үзүүлэх  асуудал  аян­даа шийдэгдээд явчихаж байгаа юм л даа. Манай инженер, техникийн ажилт­нуудын нэг сайхан юм нь юу вэ гэхээр оросуудын олгосон боломжин дээр чадлаараа зүтгэж энэ ажлуудаа хийж авсан. Одоо тэд нарын нэг болох сайхан хүн байна, Мятав гуай гээд. Манай хамгийн ахмад зүтгэлтэн, 87-той. 

-Мятав гуай манайд их очиж байсан.
-Тэр тэгэлгүй яахав. Улаанбаатар зурагт, радиотой болчихлоо. Мэдээж энэ бол сайхан хэрэг. Гэтэл маргаа­шаас нь хөдөө аймгууд шаардаад эхэлж байгаа юм. Тэгээд хамгийн түрүүнд энийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдэг дээр нэг олсон арга нь дүрс бич­лэгийн магнитфонд үндэснийхээ нэвт­рүүлгийг бичээд, тэгээд магнит­фоноо хөдөө аваачиж нэвтрүүлдэг юмыг эхлээд Дарханд, дараа нь Хөвс­гөлд, дараа нь Дорнодод гэхмэтчилэн хийлээ. Үгүй, яахав бас зураг­таа үздэг болсон. Ганцхан гэм нь Улаанбаатарт өнөөдөр гарсан юмыг маргааш нь тэнд үздэг. Тэр үеийн нэг сайхан юм нь аймгууд руу өдөр болгон онгоц нисдэг. Тийм учраас тийш нь нэвтрүүлэг хүргэх асуудал ямар ч саад тотгор байдаггүй  бай­лаа л даа. Энийг анх санаачилж хэрэгжүүлж байсан хүний нэг нь бол манай Мятав гуай. Балдандорж гээд зурагт радиогийн ерөнхий инженер сайхан хүн байсан. Хөөрхий минь, бурхан болчихсон.

 -Бид социализмын үед хөдөө сумд өссөн хүүхдүүд. Тэр үед л оросууд ирж радио релейг барьж байсан. Хамгийн хөгжингүй, хам­гийн шинэ салбар холбоо л бай­сан. Тухайн үед социалист орнуу­даасаа жаахан хоцрогдмол явсан л байх. Гэхдээ л та нар улсынхаа ха­рилцаа холбоог хөгжүүлсэн гавьяатай. Харин одоо дэлхийн төвшинтэй харьцуулахад манайд ямар холбоо байна вэ?
-Яг эндээ гэж ярихад нэг сайхан юм нь өнөөдөр манай Монголын холбоо бол дэлхийн төвшинд хүр­чихэж. Дэлхийн төвшинд явж байна. Саяхан л бид уулзаад ярьж байц­гаалаа. Анхны үеүдээ, өнөөдрөө бүг­дийг нь дурсаад л. Манай Д.Готов сайдын санаачилгаар бид 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 11-ний өдөр “Мэдээлэл харилцаа холбоо ба холбоочин түүх судлалын төв” гэж ийм төрийн бус байгууллага байгуул­сан юм. Тэгэхээр энэ байгууллага маань хоёр үндсэн зорилготой. Д.Го­тов гуай бид хоёр энэ олон жил холбооны салбарыг удирдаж ажиллаж байхдаа нэг зүйлийг их ойлгосон. Манайхан чинь юм хийчихсэнээ гайхаад байдаг, тэрийг хэн хийсэн юм, яаж хийсэн юм гэдэг дээр юм байдаггүй. Эцсийн эцэст яах вэ гэхээр энэ хийчихсэн юмыг чинь хийх гэж санааг нь гаргахаас эхлээд хийгээд бүтээгээд хэрэглээнд оруу­лан оруултал хүн энэ ажлыг бүтээнэ. Хүнээ бид дандаа мартчихдаг. Тийм учраас бид нар энэ “Харилцаа холбооны түүх судлалын төв” гэд­гээрээ юу хийх гээд байна вэ гэхлээр нэгдүгээрт, холбооныхоо түүхийг бүр эхнээс нь нягтлан судалж бүтээе. Хоёрдугаарт, тэр түүхийг бүтээлцсэн холбоочдынхоо түүхийг холбоочин нэг бүрээр нь хийж гаргая. Тэгээд үүнийгээ электрон цахим санд байр­луулаад, дараагаар нь нөгөөдөхөө аваад “Монголын мэдээлэл харилцаа холбооны нэвтэрхий толь” гэдэг нэртэй ийм номыг хийе. Нэгдүгээрт, холбооны маань техник яаж хөгжиж байж вэ, хоёрдугаарт тэр хөгжлийн явцад хэн гэдэг холбоочин хэдийгээс хэдий хүртэл ямар ажил хийж, ямар бүтээл туурвиж байж вэ гэдгийг нь нөгөө нэвтэрхий тольдоо бичиж гар­га­даг болгоё гэсэн ийм зорилготой нэ­гэн төрийн бус байгууллага байгуул­чихаад өнөөхийгөө хэрэгжүүлэх са­наатай л хоёр хөгшин зүтгээд л байна л даа. Д.Готов гуай бид хоёр Моск­вагийн Холбооны сургуульд хамт су­ралцсан. Тэгэхдээ Д.Готов гуай 1953 онд очсон юм байна лээ. Нэг жил бэлтгэл хийгээд, надаас нэг жилийн өмнө төгссөн. Тэгээд энд хүрч ирээд Д.Готов гуай сайдаар, би орлогчоор нь 13 жил хоёулаа хамт ажилласан. Надаас яг 10 ах. Хүн их сонин юм. Насаа ахиад ирэхээр бие биедээ илүү сайн ч ойлгодог болдог юм уу. Яагаад ч юм би одоо Д.Готов гуайдаа дэм болж, санаж бодож явж байгаа юмаа хийхэд нь туслах юмсан гэж өөрийнхөө зүгээс хичээх юм.

-Хэдэн жилийн өмнө нэг хальт­хан уулзаж байсан, яг л хэвээрээ гялалзаж яваа харагдсан. 
-Одоо 85 настай гэхэд тэр яриа хөөрөө, оюун ухаан бол ямар сайхан гэж санана. Одоо үнэндээ Т.Рагчаа гуай, Д.Готов гуай эд нар шиг ийм сай­хан ярьдаг улсууд ховор байна шүү. Ардчилсан хувьсгал гарч байх үед би Радио телевизийн орлогч дар­га байлаа. Манай дарга Х.Цэвлээ гуай. Сэтгүүлч Хорлоогийн Цэвлээ гуай. Би сэтгүүлчдээс хоёр хүнийг их хүндэтгэдэг юм. Х.Цэвлээ гуай, Ц.Даш­дондов гуай хоёрыг. Өөрөө сэтгүүлч биш ч гэсэн тэд нарын биччихсэн юмыг уншаад хараад ин­гэж бичиж сурах юмсан гэж их боддог байхгүй юу.

-Улс төрийн товчооны хуралд та ордог л байсан л биз дээ?
-Орж байлгүй яахав. Би бол Ю.Цэдэнбал даргад их хүндэтгэлтэй ханддаг хүн. Одоо бодоход зайлуул бие нь муудаж байсан л үе юм байна лээ л дээ. Нэг гайхал төрүүлсэн юм юу вэ гэхээр 1986 он ч юм уу даа. Мон­гол, Зөвлөлтийн Засгийн газар хоорондын комиссын хурал болох гээд тэр комиссын дарга нь Д.Майдар гуай байсан. Тэгээд Б.Майдар гуай нө­гөө комиссын хурлын асуудлаа Улс төрийн товчоонд оруулж хэлэлцүү­лэх­гүй юү. Тэгэхэд манай сайд байх­гүй байсан юм болов уу даа, би л оч­сон юм. Монгол, Зөвлөлтийн Засгийн  газрын хоорондын комисс гэхээр чинь Монгол Улсын аж ахуйн бүх салбарыг хамарчихдаг юм чинь. Бүх л яамны сайд, орлогч нар, хэлтсийн дарга нар, тэр харилцаа гадаад ха­рилцаа эрхэлдэг бүх хүнсууж байх­гүй юу. Тэгэхэд чинь С.Жалан-Аажав гуайг ажлаас нь чөлөөлчихсөн байсан үе. Ц.Намсрай улс төрийн товчоонд орж ирээгүй, нарийн бичгийн дарга болоогүй байсан. 

-Аль Намсрай?
-Ц.Намсрай. Ц.Намсрай чинь манай Хөвсгөлийн 10 жил төгссөн хүн шүү дээ. Надаас гурван жилийн дараа. Ц.Намсрай ерөнхий хэлтсийн дарга. Тэгсэн чинь Ю.Цэдэнбал дарга ерөөсөө гартаа барьсан юм алга. Мань нөхөр орж ирээд ширээний голд суулаа. Д.Майдар гуай яахав дээ босоод л асуудлаа танилцуулсан. Тэгсэн гэнэтхэн Д.Майдар гуайг зог­соо­гоод л Ж.Батмөнх даргад хандаж хэлж байгаа юм. “Үгүй ээ, Ж.Батмөнх өө, чи энэ Д.Майдарыг өөрчлөхөд яадаг юм бэ, энэ чинь одоо нэг муу ма­лын л эмч шүү дээ. Энэ одоо эдийн засагт юугаа мэддэг юм” гэж тэр олон хүний дэргэд хэлдэг байгаа. Улс төрийн товчоо, Сайд нарын зөвлө­лийн нэгдүгээр орлогч даргын албан тушаалд байгаа тийм хүнийг шүү дээ. Тэрэн дээр би Ю.Цэдэнбал даргыг үнэхээр гайхаж байсан юм. Тэр ху­рал өнгөрөөд л маргааш нь Д.Майдар гуайг ажлаас нь өөрчилсөн. 

-Би таны хувийн асуудал руу орж байвал та татгалзаж болно шүү. Та  орос эхнэртэй байсан. Ю.Цэ­дэнбал гуайг зарим улс орос эхнэртэй сэхээтнүүдэд ээлтэй, их талтай байсан гэж ярьдаг. Тантай тийм хувийн харилцаа байсан уу?
-Ю.Цэдэнбал гуайтай би хоёр удаа маш удаан хугацаагаар ярилцаж үз­сэн. Нэг нь, 1976 онд Ю.Цэдэнбал дар­га Москвад Зөвлөлтийн Комму­нист намын 26 дугаар их хуралд оролцчи­хоод буцаж ирээд телевизээр үг хэлэх­гүй юу. Мэдээж тэнд би очих ёстой. Тэнд тэгж уулзаад явахдаа, чи мар­гааш надтай очиж уулзаарай гэж бай­на. Би ч маргааш нь очиж уулзлаа. Өдөр 14 цагт очсон, оройн 19 цаг хүр­тэл хоёулхнаа ярилцсан.

-Ю.Цэдэнбал дарга цаг сайн барих уу?
-Цаг барина, яг тэр хэлсэн цагтаа. Нэг зовлонтой юм байдаг юм байна лээ. Ерөөсөө Ю.Цэдэнбал даргын өрөөнд хүн сууж байхад гаднаас хэн ч орохгүй. Ямар сайндаа яриа дуу­саад гарч ирэхэд өнөө товчооны ги­шүүд, баахан улсууд тэр үүдэнд нь хү­­лээчихсэн. Намайг гараад ирсэн чинь жигтэйхэн их гайхаж том харц­гааж байсан.

-Тэр удаан юу ярих вэ?
-Тэгээд одоо ярьж байгаа юм нь холбооны техникийн юм руу л гүнзгий орж байгаа юм даа. Энэ одоо радио гэдэг чинь яаж ажилладаг юм, энэ телевизор чинь, энэ дүрс мүрс нь яаж ингэж харагдаад байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл холбооны техникийн хөгжлийн тухай л ерөөсөө гол яриа явчихаж байгаа юм. 

-Ю.Цэдэнбал гуайн түүхэнд манай шинэ үе хэр хүндэтгэлтэй хандсан гэж боддог вэ?
-Их муу хандсан.

-40 жил улс орныг удирдсан хүн  гэхэд ганц музей ч үгүй ? 
-Харин тийм, их муухай. Хоёр дахь уулзалт нь 1979 онд охинтойгоо явж байгаад осолд ороод гэр зуур байж байсан чинь Ю.Цэдэнбал дарга утасдаж байна. “Би чамайг аваарт ор­сон гэж сонслоо, бие хаа чинь ямар бай­на, эмчилгээ нь болсон уу, га­даг­шаа явах юм уу” гээд. Үгүй ээ үгүй, зү­гээр гайгүй болсон гэсэн чинь, за чи тэгвэл гайгүй болсон бол би бас хөдөө явж байгаад ирсэн. Хатгуул­чихаад хэд хоног гэртээ байна, чи нэг хүрээд ирээч гээд энэ төвийн бай­рандаа урихгүй юу. Их удаан ярьсан. Тэгэхэд мань нөхөр анх маркны ту­хай юм асуух гэж дуудсан байгаа юм. 

-Шуудангийн марк?
-Тийм. Тэгээд нөгөө юмаа яриад дууссаныхаа дараа өөрийнхөө амьд­ралын тухай яриад явчихсан. Бага нас, за тэгээд хөдөө сургуульд орж байсан оргож байсан, оргож яваад ба­ригдаж бай­сан. Тэгээд сүүлд нь Эр­хүүд сур­гуульд явж байсан, зун ам­ралтаараа хүрч ирээд нутаг руугаа явах гэсэн чинь машинаар явж бай­гаад Лүн сумын ойролцоо машин нь онхол­доод. Тэгээд цаашаа явж чадал­гүй буцаж хүрч ирсэн. Тэгээд дараа нь Улаан­баа­тарт хүрч ирээд Аж үйлд­вэрийн комбинатыг баригдаж байхад тэнд ажил хийдэг, өдөрт нэг төгрөгийн цалин авдаг. Тэгээд 50 мөнгөөр нь 10 хуу­шуур авдаг, эсвэл хонины хуйх­лаад чанасан толгой ав­даг. Би одоо хонины толгой шийрэнд их дуртай шүү дээ гээд л хөөрхий хамаг амьдралаа л ярьж билээ. Тэр хүнд алдсан оносон юм байдаг л байх. Гэхдээ л манайхан Ю.Цэдэнбал даргатай муухай, хү­мүүнлэг бус хандсан. 

-Та бол МАХН-ын гишүүн бай­сан биз?
-Тэгэлгүй яахав.

-Хэдэн оны гишүүн бэ?
- Би чинь одоо их эртний хүн шүү дээ. 1957 оны гишүүн.

-Одоо ч гэсэн хэвээрээ биз?
-Хэвээрээ.

-Хуваагдчихсан биз дээ?
-МАН-даа байна.

-Одоогийн намынхаа үйл ажил­лагаанд та хэр ханддаг вэ?
-Хэн мэдэх вэ дээ, ерөөсөө ши­нэч­лэгдсэн юм байхгүй л санагддаг. Ерөөсөө намын ажил явахаа больсон. Гишүүдтэйгээ л их ойр дотно нягт ажлууштай юм шиг харагдаад байдаг юм. Тэгэхэд тийм юм байхгүй шүү. 

-Та бол өнгөрсөн нийгэмд то­дор­хой өндөр албан тушаал ха­шиж байсан хүн. Манай өнөө­дөр өргөн хэрэглээний бараа­ны үнэ өндөр байна, шатахууны үнэ өн­дөр байна, амьдрал ядуурч байна, мах үнэд орлоо гээд л дотоодын бухимдал их байх юм. Гэхдээ хүний эцэг эхээс авч төрсөн буян заяа гэж нэг  ойлголт бий. Энэ ч байдаг юм уу, өөрийн олж авсан эр­дэм боловсрол, өөрийн туул­сан түү­хээрээ нэг хэсэг нь амьд­ра­лынхаа нурууг гайгүй аваад яв­чихдаг юм шиг байгаа юм. Би бол таныг тэгж л амьдарсан хү­мүүсийн нэг гэж боддог. Одоо яг та хэр амьдарч байна вэ?
-Би тэтгэврийнхээ хэдэн төгрө­гийг авчихна, тэгээд нэг их сүйд бо­лоод зараад байхгүй юм даа. Тийм учраас амьдралын хувьд надад нэг их зүд­рээд байх юм алга. Хоёр­дугаарт, яа­хав хөөрхий гавьяат хол­боочин  бол­сон биш шаардлага гар­вал хоёрдугаар эмнэлэгтээ үзүүлээд эмчлүүлчих юм. Тийм учраас эм­нэлгийн талаар хүнд­рэл бэрхшээл учраад байх юм алга. Иймэрхүү байдалтай. Гуравдугаарт нь, зүгээр суухгүй, юухан хээхэн хий­гээд бас хэд гурван төгрөг олдоод байх юм. 

-Хувийн компанитай юу?
-Байхгүй. Тийм учраас амьдра­лын хувьд нэг их цөхөрч байгаа юм бол байхгүй, хувиа борлуулаад. Хү­нээс дутахгүй амьдарч явна.

-Нутаг руугаа их явна биз?
-Явна аа, явна. Ер нь байнга явна. Би нэг юмыг их гайхдаг юм. Монгол хүний  сэтгэлгээг. Сэтгэл зүйн хувьд хуу­­чин социализмын үед монгол хүнд байгаагүй чанар энэ зах зээлийн ний­гэмд шилжсэнээс хойш эрс тод гарч ирсэн. Тэр зүйл юу вэ гэхээр ямар их шу­наг сэтгэлтэй болчихсон юм бэ. Өнөөд­рийн амьдралын эрээн бараан дотроос энэ шунаг сувдаг сэтгэл яасан тод үнэртэх болоо вэ. Эрх чөлөө олгон­гуут шунаг сэтгэл нь сад тавиад гараад ирж байгаа ч юм болов уу. Энэ авил­гын хэргүүдийг хар. Үнэн хэрэгтээ Мон­голын төр энэ юмыг чинь гаргаж ирээгүй юм шүү. Хувийн хэвшлийнхэн хэргээ бүтээх гэж аваа­чиж өгч байгаад ийм муухай үзэгдлийг гаргаад ирсэн. Үндэс нь шунаг сувдаг сэтгэл шүү дээ.