Технологийн ахиц дэвшил хүний түүхэнд үргэлж л байсан хэдий ч сүүлийн хорь гаруй жилд компьютерын хүчин чадал, интернетийн сүлжээ, мэдээлэл боловсруулах систем шинэ шатанд гарч, даяаршлын хурд, цараа эрс нэмэгдсэн нь хиймэл оюунд зориулах өгөгдөл, туршлага, судалгааг асар богино хугацаанд үлэмж ихээр хуримтлуулж, ашиглах боломж олгож байна. Улмаар бид “ухаалаг систем” гэх тодорхойлолтыг энгийн зүйл мэт ойлгон, өдөр тутмынхаа амьдралд хиймэл оюуныг ашиглаж эхэлснээ ч анзаарахгүй байх нь элбэг болжээ. Машиныг сургахын гол зорилго бол хүн шиг сэтгэн бодох, суралцах, алдаанаасаа туршлага хуримтлуулах, зарим тал дээр тэр ч байтугай хүний боломжийг давсан оновчтой шийдлүүдийг санал болгох явдал гэдгийг технологийн салбарынхан онцолдог. Гэхдээ энэ бүхэн энгийн утгаараа “компьютерын код”–оор илэрхийлэгдэж, тодорхой алгоритмын дагуу өгөгдөл дээр “суралт” хийснээр хэрэгждэгийг олон хүн мэдэх ч уг системийн дотоод нарийн үйл явц, ялангуяа гүнзгий суралт буюу deep learning-ийн түвшинд яг юу болоод байгааг тодорхой тайлбарлахад амаргүй. Энэ нь ухаалаг утасны аппликэйшн бидэнд хэрхэн өдөр бүр илүү ухаалаг, илүү тохиромжтой хувилбаруудыг санал болгодгийг, яагаад стрийминг үйлчилгээ бидэнд “таалагдах магадлалтай” контентуудыг оновчтой санал болгодгийг, нийгмийн сүлжээ яагаад бидний үзэх дуртай нийтлэл, зургуудыг онцолж гаргаж ирдгийг тайлбарлах түлхүүр болдог. Тэгэхээр хиймэл оюуныг бид зөнгөөрөө ашиглаж буй мэт боловч үнэн хэрэгтээ энэ бүхэн маш том өгөгдөл, өндөр нарийвчлалтай тооцоололд суурилсан урт хугацааны судалгааны үр дүн юм.
Хиймэл оюуны технологи яагаад орчин үеийн хамгийн чухал, онцгой технологиудын нэг болж өргөмжлөгдөв гэсэн асуултаар бид нийтлэлээ эхлүүлье. Эргэн санавал, мэдээллийн технологийн салбарын үндэс суурь нь компьютер бүтээх, тооцоолон бодох машин гаргаж ирснээр эхэлсэн. Харин компьютер бол өөрт буй командын дагуу хатуу горимтой ажилладаг, тухайн үеийн үүрэг даалгаврыг л гүйцэтгэдэг тоног төхөөрөмж байсан. Харин хиймэл оюун бол хүний суралцах, дүгнэх, уян хатан сэтгэх чадварыг зарим талаар дуурайх, зарим талаар даван гарах зорилготой технологийн бие даасан салбар билээ. Компьютерын санах ой, тооцоолох хурд асар их нэмэгдэхийн хирээр бид алгоритмыг улам нарийвчлан сайжруулж, компьютер бие даан сурч, өмнө нь байгаагүй шинэ гарцыг өөрөө эрэлхийлэх боломж руу ойртлоо. Тэгэхээр хиймэл оюун бол дан ганц инженерчлэлийн дэвшил бус, хүний тархины суралцах, танин мэдэх механизмтай төстэй байдлаар “урагшилж буй” шинжлэх ухааны шинэ талбар юм. Энэ үүднээс AI нь ирээдүйд эрүүл мэнд, боловсрол, үйлдвэрлэл, банк санхүү, тээвэр ложистик, хуулийн үйлчилгээ гээд бусад салбарын суурь болох магадлал өндөр бөгөөд “түлхүүр технологи” гэж нэрлэгдэж байгаа нь зүйн хэрэг юм. Жишээ нь эрүүл мэндийн салбарт рентген зургаас өвчний шинж тэмдэг оношлох, эсвэл MRI зурагнуудаас бичил өөрчлөлт олох ажлыг хиймэл оюуны аргаар илүү нарийвчлалтай хийх боломж нэгэнт бүрдээд байна. Боловсролын салбарт сурагч, оюутнуудын сурах хэв маягийг тодорхойлж, хувь хүн бүрт тохирсон контент, хуваарь, даалгавар боловсруулах, ялангуяа онлайн сургалтын чанарыг сайжруулах чиглэлд AI ихээхэн ахиц гаргаж байна. Үйлдвэрлэлд бол олон мянган сенсоруудын мэдээллийг бодитоор шинжлэн аливаа эвдрэл, алдааг өмнө нь урьдчилан мэдэх, осол, цаг алдалтыг багасгах, үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд ашиглагдаж эхлээд удаж буй. Товчоор хэлбэл хиймэл оюун нь хүний “хомс нөөц” буюу цаг хугацаа, мэдлэг мэдээллийн цар хүрээний бэрхшээл, нягтлан боловсруулах боломжийн хязгаарлалтыг шийдэх нэг гарах гарц болж байгаа. Тиймээс л орчин үеийн технологийн гол хөдөлгөгч хүч нь хиймэл оюун болчихлоо гэж үзэж болно.
Тэгвэл хиймэл оюун бидний амьдралын хэв маягийг хэрхэн өөрчилж болох вэ? Үүнд маш өргөн хүрээний хариулт байж болох бөгөөд хамгийн энгийн жишээнээс эхэлж ярья. Бид нийгмийн сүлжээ ашиглахдаа өөрсдийн сонирхол, үзэл бодол, илэрхийллийн онцлогоороо тодорхой “мэдээллийн орчин” бүрдүүлдэг ч тэр орчинг өгөгдөлд суурилсан алгоритм улам нарийвчлан чиглүүлж байдаг. Өөрөөр хэлбэл бид нэгэн төрлийн мэдээллийг олон харах тусам AI биднийг дахин тэр төрлийн мэдээлэлд сонирхолтой гэж үзээд улам ихээр санал болгодог. Ингэж бидний сонирхол нэг тийш гүнзгийрэх талтай байдгаас гадна зарим үед мэдээллийн туйлшрал, “filter bubble” үүсэж болзошгүй. Харин нөгөө талдаа зугаа, хэрэглээний талаас маш их давуу тал бий, жишээ нь бид дуртай дуугаа сонсоод байх тусам хөгжмийн апп “энэ дуу, энэ урсгал түүнд илүү таалагдаж магадгүй” гэж санал болгон зогсолтгүй суралцаж, биднийг улам баясгаж байдаг. Үүнээс гадна онлайн худалдааны дэлгүүрүүд биднийг урьд өмнө нь үзэж, сонирхож байсан бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтыг нарийвчилж хадгалаад, түүнд тохирсон сурталчилгаа явуулж борлуулалтаа өсгөдөг нь ч хиймэл оюуны хэрэглээний нэг л хэлбэр. Цаашилбал автомашины доторх жолоочийн туслах систем ухаалаг болж, замын хөдөлгөөнийг урьдчилан таамаглах, урсгалын ачааллыг тооцоолон маршрутыг өөрчлөх, ослоос сэргийлэхэд туслах, бүр жолоочгүйгээр автомашин явуулахад хүрсэн нь амьдралын хэв маягийг огт өөр түвшинд аваачиж болзошгүй том өөрчлөлт юм. Тэгэхээр хиймэл оюун хүн төрөлхтний өдөр тутмын олон асуудлыг хөнгөвчилж, төлөвлөлт, шийдвэр гаргалтын процессыг илүү шуурхай, оновчтой болгох замаар ажил амьдрал, нийгмийн бүтэц, үйлдвэрлэл, худалдаа, харилцааг ч шинэчлэх нөлөөтэй болж байна.
Одоо гол сэдэв болох “хиймэл оюун техникийн хувьд хэрхэн ажилладаг вэ?” гэдэг асуулт руу энгийн үгээр яриагаа өрнүүлье. Хиймэл оюун үндсэндээ том өгөгдлийн багцаас үр дүнг сургаад, түүндээ тулгуурлан шинэ мэдээллийг задлан шинжлэх, ангилах, дүгнэх, урьдчилан таамаглах чадамжтай болдог. Энэ үйл явцыг голчлон машин сургалт (machine learning) гэж нэрлэдэг ба үүнээс улбаалсан улам нарийвчилсан, дотоод бүтэц нь том хиймэл нейроны сүлжээнээс тогтсон гүнзгий сургалт (deep learning) гэсэн дэд салбартай. Тэрхүү нейроны сүлжээ нь, нэрнээсээ харахад, хүний тархины нейронуудын холбоос, сэрэл, идэвхжилтийг зарим талаараа загварчилсан бүтэц юм. Сүлжээ нь маш олон давхарга (layer)-тай байж болох бөгөөд мэдээлэл нэг давхаргаас нөгөөд дамжин орж, тодорхой математикийн функцээр хувирч, хамгийн эцэст гарч буй үр дүн нь “энэ зурагт муур байна, нохой байна” гэж таних, “энэ текстийг англиас монгол руу орчуулахад дараах үг хамгийн тохиромжтой” гэж сонгох зэрэг хэлбэрээр илэрнэ. Хүний тархи бичил секундийн дотор янз бүрийн дүрс, өнгө, зураасны мэдээллийг нэгтгэн “энэ бол алим байна” гэж тодорхойлдогтой төстэй зарчмаар компьютер ч тийм сургалтыг хийж сурдаг. Тэгэхээр хиймэл оюун нь маш олон жишээн дээр сургалт хийснээр хувилбаруудад дасан зохицож, алдаа гаргасан тохиолдолд ахин түүнээсээ суралцдаг, ингэснээр тодорхой зорилгод чиглэсэн оновчтой шийдлүүдийг санал болгох чадвартай болж ирдэг.
Үүнд Generative AI буюу шинэ контент, санаа санаачилга, бүтээл төрүүлдэг хиймэл оюуны загварууд ямар онцлогтой вэ гэдгийг нэмэлтээр авч үзэх нь чухал. Generative AI нь байгаа өгөгдөл дээр суурилан түүнтэй төстэй төдийгүй түүнээс уламжласан өөр контентыг зохион бүтээх чадвартай байдаг. Жишээ нь, зураг боловсруулах Midjourney гэх загвар бол дээрх олон сая зургийн өгөгдлөөс суралцаад “нэгэн шинэ уран зураг” шиг дүрслэл үүсгэх, бүр тодорхой дараалсан текстээр дүрслэл захиалах даалгаврыг биелүүлэх маягаар ажилладаг. Текст үүсгэдэг ChatGPT гэх платформ ч мөн адил маш өргөн хүрээний бичвэрийн сантай танилцсаны үндсэн дээр “асуултад хариулах”, “шаардлагын дагуу бичвэр зохиох”, “бичвэр засварлах” зэрэг ажлуудыг гүйцэтгэнэ. Нэг талаас эдгээр загваруудын сурсан өгөгдөл, математикийн тооцооллын асар их чадал нь шинэ санаачилга, бүтээлч үр дүн бий болгох бололцоо нээж, уран бүтээлчдэд өөр өнцгөөс ирэлхийлэхэд дэмжлэг үзүүлэх, хэвлэл мэдээлэл, контент үйлдвэрлэлийн салбарт хувьсгал болох хэмжээний өөрчлөлтийг авчирч буй. Нөгөө талаас ийм төрлийн хиймэл оюун цаанаа маш их өгөгдөл дээр суурилж байгаа тул тэр өгөгдөлд агуулагдсан алдаа мадаг, өрөөсгөл ойлголт, хязгаарлагдмал төлөөлөл зэрэг нь системд өөрт нь BIAS буюу алдаатай хазайлт хэвээр шингэж үлдэх аюултай байдаг. Тухайлбал, нэг үндэстний түүх, хэл соёлын тухай өчүүхэн л өгөгдөлтэй систем байвал тухайн үндэстний талаар буруу, дутуу, өрөөсгөл ойлголттой байх магадлалтай. Энэ нь хувь хүний эрх ашгаас эхлээд үндэстний түвшинд ч таагүй үр дүн авчирч болохыг судлаачид анхааруулдаг.
Тэгвэл хиймэл оюуныг сургахад хэлний өгөгдөл яагаад маш чухал байгааг бид ойлгох хэрэгтэй. Ямар ч хиймэл оюуны систем тодорхой форматаар илэрхийлсэн өгөгдөл дээр үйлдэл хийж, тэр өгөгдлөөс суралцаж байж урагшилдаг. Хэлний өгөгдөл буюу хэл бичгийн задлан шинжилгээ, түүний бүтэц, утга, хэрэглээний хэв маяг, дүрэм, ярианы өнгө аяс гээд хүн төрөлхтний мэдлэгийг тээгч гол суурь нь хэл гэдэгтэй маргах хүн цөөн. Хэлний өгөгдөл олон улсын томоохон хэлнүүдэд хангалттай байдаг учраас тэдгээр дээр сурсан AI загварууд сайн хөгжих, өргөн хүрээнд ашиглагдах хандлагатай байдаг. Харин цөөн хүн амтай, эсвэл өгөгдлийн сан нь цэгцэрч амжаагүй хэлнүүдэд зохицох AI загвар гаргахын тулд их хэмжээний хөрөнгө, анхаарал, цаг хугацаа зарцуулдаг ч хөрөнгө оруулагч, томоохон корпорацууд үр ашиг багатай гэж үзэн тийм ч их нөөц зарахгүй байх нь түгээмэл. Ийм нөхцөлд, жишээ нь Монгол хэлний хувьд, хиймэл оюуны загвар төдийлөн сайн хөгжихгүй, өргөн хүрээнд ашиглагдахгүй үлдэх, цөөн тооны бэлэн орчуулагч эсвэл толь бичигт түшиглэсэн “муруй дорой” системд найдах, түүнээс шалтгаалан бид олон улсын түвшинд өрсөлдөх чадвар дутмаг хэвээр үлдэх эрсдэлтэй. Түүний сацуу монгол хэл, соёл, бичиг үсгийг бүрэн утгаар нь мэдрэх, утгын хувиргалт, бичгийн соёлын нарийн хэв маягийг ойлгох зэрэгт хиймэл оюуныг ашиглаж чадахгүйд хүрэх аюултай.
Ингээд BIAS буюу хазайлт яагаад өгөгдлийн хэмжээнээс шалтгаалан үүсдэг талаар жишээ авъя. Тухайлбал, AI загварыг эмэгтэйчүүдийн талаарх ойлголт багатай текст, эсвэл дан эрэгтэй хүний үйл хэрэг, байр суурь голлосон өгөгдлөөр сургахад “эмэгтэйчүүд нь багш, сувилагч зэрэг мэргэжилд л ажиллах ёстой” гэх давхар хандлага бий болчих опасност гардаг. Эсвэл арьс өнгө, шашин шүтлэг, нийгмийн байр суурь, яс үндэс, хэл соёлын тал дээр мэдээлэл дутуу, нэг талыг барьсан байвал энэ нь хиймэл оюуны гаргадаг шийдвэр, таамаг, санал болгож буй үр дүнд шууд нөлөөлнө. Хамгийн энгийн жишээ гэвэл нүүр таних технологид ази төрхтэй хүмүүсийн зургийг хангалтгүй тоогоор оруулсан бол тэднийг таних чадвар муу, илүү алдаатай байх магадлалтай. Энэ бол энгийн хирнээ ээдрээтэй асуудал. Хүний тархи олон талын туршлага, мэдлэг, ойлголтын үндсэн дээр болгоомжтой ажиглалт хийж, “би буруу бодож буй юм биш биз?” гэж асууж болох ч хиймэл оюун бол зөвхөн сурсан өгөгдөлдөө суурилан дүгнэлт хийнэ. Болж өгвөл тухайн өгөгдлөө засварлаж, сайжруулж, тэнцвэржүүлж, илүү олон талт болгож өгөхгүй бол систем өөрөө “дата дээрээ л” дүгнэлтийг хийдэг. Тэгэхээр жижиг, цөөн хүн амтай, эртний хэл соёлтой Монгол шиг улсын хувьд хэрэв бид зөвхөн томоохон гадаад өгөгдлүүд дээр сургагдсан бэлэн AI загварыг шууд ашиглана гэвэл монголчуудын үнэт зүйл, соёлын өв, онцлог зан чанар, хэлний гаргалгааны нарийн уялдаа холбоо, үгсийн өнгө аяс ойлгогдохгүй үлдэх магадлал маш өндөр. Ингэснээр бид хиймэл оюуныг бүрэн дүүрэн ашиглахаас гадна, бидний түүх, уламжлалт ухаан, ертөнцийг үзэх үзэл гээгдэж эхлэх нөхцөл ч үүснэ.
Монгол шиг эртний түүх соёлтой боловч цөөн хүн амтай улсын хувьд энэ асуудал хэрхэн бидний үнэт зүйлтэй зөрчилдөж болохыг ойлгох нь чухал. Дөрвөн сая хүрэхгүй хүн амын баримталдаг хэл, бичгийн хэв маягийг маш бага өгөгдлөөр илэрхийлээд, түүн дээрээс AI суралцвал давуу тал нь дутмаг бөгөөд гаргадаг шийдвэр нь “англи хэлт” соёлоор голчлон тэжээгдсэн загварт төстэй буюу яг бидний уламжлалт сэтгэлгээ, ёс заншил, соёлын үнэт зүйлсийг үл тоомсорлосон, эсвэл буруу ойлгосон байдлаар илэрч мэднэ. Жишээлбэл, түүхэн сурвалж бичгүүдэд байнга дурдагддаг “их хаан, өргөн уудам нутаг, түүний сүр хүч, монгол дархлаа” гэх ойлголтыг нүүдэлчдийн өвөрмөц соёл, билэгдлийн түүчээр нь биш, зүгээр л “зэрлэг бүдүүлэг, эзлэн түрэмгийлэгч” гэх өнцгөөс нэг талыг барьсан байдлаар тайлбарладаг модел гарч ирж болох талтай. Эсвэл хүн бүрийг хүндэтгэн залдаг, найрсаг заншлыг маань зүгээр л “ёс бус хувийн зай барьдаггүй харилцаа” гэж нэрлэж магадгүй. Бас нэг сонгодог жишээ авч үзвэл, өгөөш тавьсан асуултанд “төвд шашин бол зөвхөн нэг л урсгалтай, өөр олон ойлголт байдаггүй” гэсэн алдаатай хариулт хиймэл оюун өгч мэднэ. Энэ бүхэн манай үнэт зүйлс, зан заншил, соёлд зарим талаараа харшилж, мушгин гуйвуулж, гажуудал үүсгэж болзошгүй. Тиймээс л BIAS гэдэг нь жижиг асуудал биш, цаашлаад нарийн судлагдаагүй хэл, яригдаагүй түүх, бичигдээгүй уламжлалыг хиймэл оюун огт мэдэхгүй, тэр утгаараа хүн төрөлхтөний оюуны баялгийн олон талт байдлыг алдагдуулж болзошгүй том эрсдэл юм.
Иймээс Монгол Улс өөрийн гэсэн хиймэл оюуны модель хөгжүүлэх зайлшгүй хэрэгцээтэй. Энэ бол “Бид том гүрнүүдээс хоцрохгүй хөгжих ёстой” гэсэн хийсвэр уриа биш, бодитой үндэслэлтэй, бодлогын түвшинд нухацтай авч үзэх шаардлагатай сэдэв. Шалтаг нь олон талтай. Нэгдүгээрт, бид дэлхий нийттэй интеграцчлагдсан нээлттэй орчинд амьдарч байна. Нийт хүн ам маань аливаа үйлчилгээ, дэвшилтэт технологийг шууд ашиглах боломжтой болж байгаа ч хэрэгцээнээс нь хамаараад “монголчилсон” хувилбар, монгол хэл соёл, түүх уламжлалд суурилсан ухаалаг систем маш бага байна. Хоёрдугаарт, бид хиймэл оюуны хөгжлийн дэлхийн урсгалд гаднаас харах биш, өөрсдөө идэвхтэй оролцох, инновац гаргах сонирхолтой, чадалтай, шинэ үеийн залуусаар дүүрэн орон. Хэрвээ зөв бодлого, дэмжлэг бий болговол тэд эх хэлнийхээ онцлогийг давуу тал болгон ашиглаж, олон улсын түвшинд өрсөлдөхүйц бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг гаргах боломжтой. Гуравдугаарт, хүн ам цөөтэй ч өргөн уудам нутагтай, нүүдэлчдийн өвөрмөц амьдралын хэв маяг, нүүдлийн соёлын үнэт зүйлс, тэдгээрээс урган гарсан олон ухаан, зан заншил нь хүн төрөлхтний соёлын өвийн томоохон бүрэлдэхүүн юм. Үүнийг хиймэл оюуны загварт зөв тусгаж чадвал, нэг талаас эх хэл, соёлын дархлаа бэхжинэ, нөгөө талаас гадаад ертөнц Монголыг шинэ өнцгөөс харах, хамтарч ажиллах боломж өсөн нэмэгдэнэ. Тэгээд ч мэдээллийн эрин зуунд “өгөгдөл = баялаг” гэсэн томъёолол улам бүр бодит зүйл болж буй тул монгол хэлний том өгөгдлийн санг бий болгох, ашиглах нь олон талын үр ашигтай. Нөгөөтэйгүүр, бид технологийн хувьд “бидэнд тохирсон, бидний соёлд нийцсэн” системгүй бол хүмүүсийн өдөр тутмын ашигладаг AI технологи бүр гаднын том хэл соёлын нөлөөнд дулдуйдсан л хэвээр байна. Энэ нь тун удалгүй биднийг бэлэн контентыг шүтэх, англи хэлний орчинд шингэсэн загварыг дагах, өөрийнхөө хэл соёл, өв уламжлалыг орхигдуулах зэрэг сөрөг тал руу түлхэж болох талтай.
Тэгэхээр яаж энэ бүхнийг хэрэгжүүлэх вэ гэхээр маш их өгөгдөл, түүний дагалдах технологийн дэд бүтэц, хууль эрх зүйн зохицуулалт, олон нийтийн ойлголт, дэмжлэг шаардлагатай болно. Нэгэнт хиймэл оюуныг сургахад үндсэн түлхүүр нь “чихэнд чийртэй ч гэсэн” өгөгдөл, өгөгдөл бас дахин өгөгдөл байдаг. Жишээ нь, монгол хэлний үгийн сан, зөв бичгийн дүрэм, хэлзүйн бүтэц, түүхэн бичгийн хэл, орчин цагийн хэл шинжлэлийн үгсийн хэрэглээ зэргийг бүгдийг нь цогцоор нь компьютерт “ойлгогдох хэлбэрээр” оруулах, түүн дээр нэмээд түүхэн сурвалж, эрдэмтдийн судалгааны материал, ном зохиол, сонин сэтгүүл, өдөр тутмын амьдралд өрнөдөг яриа, чат, бичлэг, дүрс бичлэгийн тайлбар, аудио замын транскрипт гээд л өргөн цар хүрээтэй мэдээллийг цэгцтэйгээр цуглуулах, шүүх, цэвэрлэх, зохион байгуулах том ажил хүлээж байна. Энэ нь мөрөөдлийн төдий зүйл бус, заавал биелэгдэх шаардлагатай зорилт. Ингэж байж л “ухаалаг систем” маань монгол хэл, соёл, сэтгэлгээний онцлог, шинж чанарыг зөв тусган, багтаан, шинэ төвшний шийдлүүдийг санал болгодог “үндэсний AI” болж төлөвших бололцоотой.
Монголын Үндэсний номын сангийн эртний ном зохиолуудаас эхлээд өнөөгийн бүх зохиолыг өгөгдлийн форматад хөрвүүлж, үндэсний хиймэл оюуны модел хөгжүүлэх нь энэ утгаараа тун чухал, тэр ч байтугай зайлшгүй алхам юм. Манайд байгаа Судрын чуулган, Монголын нууц товчоо, үлгэр туулийн өв, яруу найраг, уртын дууны үгс, магтаал, бөө мөргөлийн зан үйлд хэрэглэгддэг үг хэллэг гээд үндэстний маш баялаг өв уламжлалыг цахим хэлбэрт оруулж, дижитал хэлбэрээр хадгалах нь өнгөрсөн түүхээ хадгалах болон ирээдүйд ашиглах хоёр утгаар хоёулангийнх нь үнэ цэнийг нэмэгдүүлнэ. Түүгээр ч барахгүй уран зохиол, соёлын бүтээлүүдийг зөвшөөрөлтэйгээр сканнердаж, боловсруулж, үг хэллэгийн сан бүрдүүлэх, түүнийгээ эрдэмтэн судлаач, технологийн мэргэжилтнүүдэд нээлттэй болгох замаар л бид “монгол хэлээр бүрэн ойлгодог, задлан шинжилдэг” AI –г сургаж чадна. Энэ ажил маш их хөдөлмөр, хөрөнгө шаардах нь тодорхой, гэхдээ дараагийн 10, 20 жилийн үр өгөөж нь үүнийг давуулан нөхнө гэдэгт бүрэн итгэх хэрэгтэй. Бид яг одооноос эхэлж хүчээ нэгтгэхгүй бол олон улсын түвшинд хэл соёл, түүхийн дархлаагаа золиослох, хиймэл оюун талаасаа ч давуу талгүй хоцролтод орох магадлалтай. Дээр дурдсан олон соёлтой, том зах зээлтэй үндэстнүүд хэл, соёл, зан заншил, урлаг зэргээ AI системд шингээх ажлыг эртнээс эхлүүлсэн байдаг. Ингэснээрээ тэд зөвхөн хэл, соёлын өвөө баталгаажуулаад зогсохгүй, шинжлэх ухаан, технологийн хамтын ажиллагаагаа ахиулах, инновац шингээсэн экспортын бүтээгдэхүүн хөгжүүлэх, үндэстний соёлоо сурталчлах зэрэг олон эерэг үр дагавар хүртэж байна.
Ер нь хиймэл оюуны модел хөгжүүлэх гэж ярихдаа бид цөөн хэдэн инженер программчлал хийж, “За, бид одоо монгол хэлээр ярьдаг чатбот зохиочихлоо” гэж ойлгож болохгүй. Энэ бол улсын бодлогын түвшинд яригдах хэмжээний том бүтээн байгуулалт. Мэдээллийн технологийн кластерлаг хөгжил, өгөгдлийн төвүүд, кибер аюулгүй байдлын баталгаа, хэл шинжлэлийн нарийн судалгаа, түүх соёл судлаачдын оролцоо, зохиогчийн эрх, оюуны өмчийн хамгаалалт, санхүүжилт, зохицуулалт, бүхэл бүтэн цогц экосистемийн талаарх ойлголтуудыг нэг дор шингээж байж хэрэгжих том арга хэмжээ. Гэхдээ нэгэн зэрэг бүх зүйлийг ямар ч туршлагагүйгээр шууд явуулахад боломжгүй учир, суурийг нь эхлээд энэ чиглэлд цутгах, тодорхой салбар, чиглэлд туршилтын төслүүд хэрэгжүүлэх, төр хувийн хэвшил, их сургуулиудын хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, гаднын шилдэг туршлагыг судлах зэрэг үе шаттай алхмуудыг урагшлуулах нь зүйтэй. Улмаар олон нийтийн ойлголт, дэмжлэг, оролцоог нэмэгдүүлэх байдлаар үндэсний AI хөгжүүлэх ажлыг тогтвортой, үр дүнтэй урагшлуулна. Үүнд монгол хэл соёлд дуртай гадаадын судлаачид, эрдэмтэд ч ач холбогдол өгөх магадлалтай, учир нь нүүдэлчдийн соёл иргэншил, хэл шинжлэл, түүх, уран зохиолын өв бол тэдний хувьд ч судлахад үнэ цэнтэй сан хөмрөг байж мэднэ.
Үндэсний AI моделтой болсноор дотоодын олон салбарт эерэг ахиц авчрах боломж үргэлжид яригддаг. Жишээлбэл, албан хэрэг хөтлөлт, төрийн үйлчилгээ гэхэд л олон нийтэд зориулсан чатботууд, асуулга хариулгын системийг сайжруулах, иргэдийг мэдээллээр түргэн шуурхай хангах, төрөл бүрийн бичиг баримт, журам, тайлбар зэргийг автоматаар боловсруулж ангилах, иргэдэд тохирсон зөвлөгөө өгөх зэрэгт хэрэг болно. Боловсролын салбарт сурагч, оюутнуудад зориулсан интерактив туслахууд, монгол хэл дээрх цахим ном, толь бичиг, тусгай хэрэгцээт боловсролын дэмжлэг систем, ангид хэрэглэж болох онлайн сургалтын контентуудыг илүү чанартай боловсруулах боломж нээгдэнэ. Анагаах ухаанд монголын уламжлалт анагаах ухааны жор, эм тан, заслын арга барилыг шинжлэх ухаанчаар нэгтгэхэд туслах, байгаль орчинд бол малаа маллах, өвс ургамал, усны эх үүсвэрийн судалгаа хийх, цаг агаарт тохируулсан бэлчээрийн менежмент хийх зэргээр маш өргөн хүрээний хэрэглээ гарна. Энэ бүхэнд AI технологиор дамжуулан бид өөрсдийгөө илүү таниж, өөрсдийн өв соёлоо шинэ дэвшилтэй хослуулан хөгжүүлэх боломжтой. Мөн дэлхий дахинд “Монголын AI” гэсэн бренд, “Монгол загвар” гэсэн том ухагдахуунууд үүсгэж, экспортолж эхэлбэл уламжлалт нүүдэлчний соёл иргэншлийн өвийг дэлхийтэй шингээсэн, чадамжтай эдийн засгийн гол салбаруудын нэг болгон хувиргах алсын хараа ч гарч ирж болно.
Энэ бүхний суурь нь өгөгдөл хэвээрээ л байна. Хэдий бид суурин иргэншилтэй том гүрнүүд шиг сая сая хэрэглэгчийн өдөр тутмын мэдээллийн датаг аяндаа бий болгох боломжгүй ч, нөгөө талаас бидэнд эртний, дахин давтагдашгүй, газар дээрх өөр хаанаас ч олдохгүй нандин сурвалж бичгүүд, түүхэн дурсгалууд байгаа нь бидний онцгой давуу тал. Түүнийг л дижитал хэлбэрт оруулах, шүүлтүүрдэж цэгцлэх, хөгжүүлэлт хийх нь маргаангүй чухал болсон. Үндэсний номын сан, архив, музей, судалгааны хүрээлэнгүүд, их сургуулиудын номын сан, хувь хүмүүсийн хувийн цуглуулгад буй баримт бичгүүд, түүхэн эх сурвалж, уран зохиолын язгуур эхүүдийг аль болох нэгдсэн бодлогоор, зохион байгуулалттайгаар цахимжуулж, “текст болгож”, байгаа заримыг нь гүнзгий шүүж, шаардлагатай тайлбар, лавлагаатай нь хамт AI-д “зааж” өгөх хэрэгтэй. Энэ нь эцсийн бүлэгт зөвхөн хиймэл оюуны хөгжилд ч биш, монгол хэл соёлын залгамж байдлыг бэхжүүлэх, залуу үедээ өвлүүлэн үлдээхэд тустай. Цаашилбал бид шинэ хэлбэрийн контент бүтээгдэхүүн гаргаж, өнөөгийн залуусын хэрэглээ болох подкаст, видео, интерактив тоглоом зэрэгт ч тэрхүү түүхэн, соёлын өвөө шингээж, орчин үетэй нийцүүлэн, олон улсад сурталчилж, ашиг шим хүртэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэл эртний ном зохиол, гар бичмэлүүд бидэнд “өв уламжлалаа бахархах” төдий биш, инновацын үндэс суурь, өгөгдөлд суурилсан ирээдүйн технологийн эх сурвалж болж чадах юм.
Ингэснээр “Оюунтөрөгч үндэстэн” гэх нэр томьёо зүгээр нэг уран үг биш, бодит ажил хэрэгт биеллээ олсон, монголчууд эртний агуу өв соёлтой ч орчин цагийн технологийн дэвшлийг чадамгай ашиглаж сурсан үндэстэн болж танигдах сайхан боломж нээгдэнэ. Нөгөөтээгүүр дэлхий даяар хиймэл оюуны хөгжлийг зохицуулах, эерэгээр удирдах, хүнлэг тал руу нь чиглүүлэх чиглэлд томоохон санаачилга, шударга, бүх талын эрх ашгийг хамгаалсан бодлого эрэлхийлж буй энэ цаг үед Монгол Улс яг өөрийн унаган хэл, соёл, ёс заншил, үнэт зүйлд суурилсан нээлттэй, шударга, эрүүл орчныг бүрдүүлж чадах аваас өөрсдийн зам мөрийг шинээр гаргаж, бусад орны сонирхлыг ч татаж мэднэ. Технологийн хөгжлөөр тэргүүлж буй улсуудын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бидэнд хэрэгтэй, ашигтай нь мэдээж ч тэдний хөгжүүлсэн загварыг шууд хуулбарлан дуурайх бус, бид өөрсдийн ирээдүйг яаж томьёолох, өв соёлоо хэрхэн хамгаалан тэлэх, хүүхэд залуустаа ямар үнэт зүйл өвлүүлэн үлдээх вэ гэдгийг хиймэл оюуны хөгжлийн бодлогодоо нэн тэргүүнд тусгах учиртай. Энэ нь урт хугацаанд бидний хэл соёл, нийгэм, эдийн засаг, бусад улс орнуудтай харилцах харилцааны аюулгүй байдал, тогтвортой хөгжилд ч чухал хувь нэмэр оруулна.
Ингээд эцэст нь дүгнэж хэлэхэд, хиймэл оюуны эрин үе рүү бид аль хэдийнэ орсон. Энэ эринд технологийн дэвшил зөвхөн ахисан түвшний программчлалын асуудал биш харин хэл соёл, үнэт зүйл, өв уламжлал, түүхэн сурвалж, хүний эрх, мэдээллийн нээлттэй байдал, оюуны өмчийн хамгаалалт, шинэ үеийн инновацын тогтолцоо гээд нийгмийн том сэдвүүдтэй өргөн уялддаг нь илт болжээ. Бид энэ бүхэнтэй зохицон, давуу талаа ашиглаж “монгол хүн – монгол хэл – монгол соёл” гэдэг амин эрдэнээ хиймэл оюуны салбарт шингээн, өөрсдөө эхлүүлж, хөгжүүлж, баяжуулж явах цаг үе ирсэн байна. Эс бөгөөс дан ганц гадаадын том корпорацуудын платформ, загварт дулдуйдсан, хэл соёл, үнэт зүйлээ мартаж, тун удахгүй бүх зүйлээ импортолж, магадгүй өөрсдийгөө ч илэрхийлж чадахгүй хэмжээнд хүрэх эрсдэл бий. Харин ч Монгол Улс мэт эртний баялаг өв соёлтой үндэстэн энэхүү “AI эрийн шилжилт”-ийг стратегийн шинэ боломж болгон ашиглах бүрэн чадвар, нөөц бололцоо бий. Үүний төлөө бид эвлэлдэн нягтарч, Үндэсний номын сангийн эртний ном зохиолыг цахимжуулах том төслүүдийг дэмжих, бүх шатны боловсролын байгууллагад хиймэл оюуны талаар зөв, бодитой ойлголт түгээх, хэл шинжлэл, компьютерын шинжлэх ухааны залуу боловсон хүчнийг дэмжих, төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэх, хөрөнгө оруулалт татах зэрэг бодит алхмуудыг цаг алдалгүй хийх шаардлагатай болж байна.
Энэ замналд яах аргагүй хамгийн эхэнд бичигдэх, хамгийн голлох хүчин зүйл бол бидэнд байх их өгөгдөл, тэр өгөгдөлдөө тулгуурлан бодитоор сургаж хөгжүүлэх үндэсний хиймэл оюуны модел юм. Энэ нь манай хэл, соёл, түүхэн өв уламжлал, өнөөгийн хөгжлийн чиг хандлага, ирээдүйн алсын харааг нэгтгэсэн “оюуны сан” болж хувирна. Ингэж чадах аваас бид хиймэл оюуны эрин үед соёлын дархлаагаа хадгалсан, нүүдэлчний гайхамшигт өв уламжлалаа шинэ шатанд хөгжүүлсэн, дэлхийд өөрсдийн өнгө төрхтэйгээр гэрэлтэх бүрэн боломжтой байх нь дамжиггүй. Зарим хүн “Монгол орон хүн ам цөөтэй, зах зээл бага, ийм том ажилд хүч хүрэхгүй” гэж бодож магадгүй. Гэхдээ хүн амын тоо гэхээсээ илүү зөв бодлого, тууштай зан чанар, эрдэмтэн судлаачид, технологийн чадварлаг багууд, төр хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн идэвхтэй оролцоо, хамгийн гол нь өөрсдийн үнэт зүйлээ хадгалах чин эрмэлзэл л бидэнд хэрэгтэй. Тэгээд ч өөрийн унаган хэл соёл дээр тулгуурласан хиймэл оюуны системтэй болох нь технологийн хараат бус байдал, эдийн засгийн хувьд ч том хувь нэмэр оруулна.
Иймд “AI” гэх ойлголтод бид зөвхөн роботууд, компьютерын өвөрмөц програмууд гэхээс илүү цаад талд нь буй цогц экосистем, ертөнцийг үзэх өөр өнцөг, улс үндэстний хамтын сонголт, бодлогын баримтлал, өргөн далайцтай хөгжил цэцэглэлтийг санаандаа тод дүрслэн, илүү дэлгэрүүлэн, илүү гүнзгий тунгаан бодох нь зүйтэй. Учир нь хиймэл оюуны эринд амжилттай урагшилна гэдэг нь ердөө л шинэ технологи худалдаж авахаас илүү утга агуулгатай, бидний залгамж үед орших оюун санааны эх булаг, хэл соёл, зан заншил, үнэт зүйлсийн маань оршин тогтнох, түүнээс ч илүүг бүтээх нэн шинэ боломжийн тухай асуудал юм. Энэ бол яв цав монгол хүн бүрийн оролцоо, хүсэл тэмүүлэл, ухамсартайгаар гаргаж буй шийдвэрийн үр дүн байх учиртай. Цаашид бид компьютер дээр үндэсний хэлээрээ алдаа мадаггүй бичихээс авахуулаад өндөр түвшний инновац хөгжүүлэх хүртэл, сургуульд сурч байгаа бяцхан хүүхдүүдээс эхлээд судалгааны түвшинд ажилладаг эрдэмтэн мэргэд гээд хүн бүрийн хүчин чармайлт, чин сэтгэлийн оролцоо хэрэгтэй болно. Үүний үр дүнд монгол хэл соёлын хөрс суурь батжиж, нүүдэлчний өв уламжлал шинэ технологиор тэтгэгдэн улам баян болж, хиймэл оюуны даяарчлагдсан зах зээлд ч бид “өөрсдийн өнгө төрхтэй” оршиж чадна.
Ийнхүү хиймэл оюуны гайхамшгийг эерэгээр ашиглаж, соёл уламжлалаа орхилгүй, харин ч шинэ шатанд авч гарна гэдэг боломжтой зүйл гэдгийг онцлох нь зүйтэй. Тиймээс Монгол Улс өрсөлдөөнөөс арчигдах бус, өөрийн өвөрмөц үнэт зүйлээрээ ялгаран гарч ирж, хөгжлөөрөө тэргүүлж чадах олон боломж бий. Үүний тулд уг чиглэлд төвлөрч, их өгөгдөл цуглуулах, боловсруулж хөрвүүлэх, судалгаа шинжилгээг дэмжих, үндэсний хэл соёлынхоо үнэ цэнийг ухамсарлан хамгаалах, хүн бүр гар бие оролцох алхмуудыг дор бүрнээ хийгээсэй гэж хүсье. Ийм алхмуудын эцэст монгол хүн хиймэл оюуны эринд зөвхөн хэрэглэгч бус, бүтээгч нь байж, эх дэлхий дээр бидний өв соёл тод гэрэлтэйгээр гялалзах болтугай. Энэ л “AI эрийн үе ба Үндэсний Оюунтөрөгч”-ийн жинхэнэ утга учир, бидний ирээдүйд хүрэх зам, хиймэл оюуны хөгжлийн дараагийн үе шатанд монголчуудын оруулах өвөрмөц хувь нэмэр байх юм.
