II.

“Аав минь дээ, хүний амьдрал ч ялгаагүй гурван морины нас, ач ухаарах зуурхан өрнөлтэй” (2). Эдгээр мөрүүдийг уншин суугаад бодном. Амьдралаас ямар их холдож, , хөсөг тэрэгээ түр зогсоогоод талын дайдыг ширтэн амсхийлгүй юунд шунан тэмүүлж, юуны учир цаг хугацаатай уралдаж байгаагаа эргэцүүлнэ. Адуу ихдээ л хорь насална гэвэл хүн ч мөн дунджаар жар хүрээд жавартай тэнгэрийн хаяанд суудал засах бус уу. Ач ухаарах өрнөл, амьдралыг туулах хүний тавилан ялгаагүй л зуурхан өрнөлтэй гэхүй “Нээрэн л тиймдээ” хэмээн дотроос нэгэн хүн санаа алдан шивнэх шиг мэдрэмж цээж түрнэ. Ийм ухаарлаа бид гээчихээд эргэх дөрвөн цагийн орчилд эмтэрч, шаналж, үзэн ядаж, үхэхгүй мэт авирлаж яваадаа эмзэглэл төрнө. Тэгэхүй дор ямар нэгэн сайхан чанараа хөдөө талынхаа сугсарсан өвсөн дунд гээж орхиод тонголзон бэдэрч, толгой гудайлган алхаж яваа шиг олзны мэдрэмж ч дотор харвана. Тэгээд үүнд гагц өөрөө л буруутай гэх ухаарлын цаламд өртөнө. Аав минь ч надад нэгэнтээ “Аав нь гурван шарга адууны нас элээх болов уу” хэмээн хэлж байсныг санахул эрсэн юмаа энэ шүлгийн мөрөөс олсон баяр эцэст нь бууна. Ухаарах зуурхан өрнөл гэдэг нь энэ болов уу.

...Гадаа цасаар шуурч байхад та хоёр минь
Гараад яахнав дээ, гэртээн үлд.
Малгайгаа бүчлээд хүү нь гаръя
Мандах нар тустал та хоёр минь сайхан амар.(3)

Номын эхнээс л малч ахуйн зураглал, биднээс алсран ховордсоор буй нүүдэлчдийн сэтгэлийн нандин чанар, ухаарал, уяран уясан бодмоор ийм мөрүүд цасан дээр дөнгөж гишгэсэн малын халуун мөр шиг зурайна. Ц.Батбаатар найрагчийн нэгэн шүлэгт “Шүлэг болчихмоор дэмий зүйл алга уу” хэмээсэн мөр бий. Цаашлаад “Аль эрт шүлэг болчихсон уул нурууд цэнхэртэж...” гээд үргэлжилдэг. Харин олж, нээж, оноон мэдэрч чадвал ийм гүн гүнзгий хайр, ийм нандин сэтгэлийн углуурагт олон сайхан шүлэг уяатай явдаг болохын нэгээхэн жишээ нь энэ. Магад тунгалаг наран мандаж, тугалын саравчны урд байх хонь мал тайван хивж хэвтэх өвлийн жаваргүй өдрүүд үргэлжид айлчилдаг сан бол ийм дулаан сэтгэл хүний хаанаас ундрах сан билээ. Мандах нар тустал та хоёр минь сайхан амар гэхээр үүрээр шуурга оволзож байсан ч малдаа идэш тавьж, тэнхлүүн заримыг нь бэлчээрт гаргадаг малчин ахуйн зураглал далдуур нүдэнд бууна. Утга санаа нь ил мэдрэгдэх боловч угтаа үйл явдлын цөм нь цаанаа буй гэсэн үг юм.

...Алдуурч, шөнөжин дэгсээр ижилдээ хүрсэн үрээхэн борыгоо
Адууных нь захад амгайлж зогсоход
Хархан нүдэндээ сул сүргээ багтаан
Хамгийн сүүлчийн удаа мэт ширтдэг. (4)

Ижил сүрэгтээ дэгдээд хүрчихсэн морио эмээлээ үүрэн бэдэрсээр, бэлчээрт буй адууныхаа захад хазаарлаж зогссон хүүхдүүд олон биз ээ. Тийм мөчид заримдаа уур хүрч, зарим үед бодолд торох юу ч үгүйгээр зүгээр л гэрийн зүг морио унаад буцах нь бий. Харин ямагт тийм дурсамжууд сэтгэлд муухайгаар санагддаггүй нь үнэн. Хэчнээн ч хүүхэд үүнийг санаж болох ч хэд нь энэ тухай бичсэн бол гэж бодох сонин. Чөдөртэй морь нь ижил сүргээ эцсийн удаа харж байгаа мэт ширтэж зогсоог нь хэчнээн хүн дотроо мэдэрсэн бол гэдэг бүр ч ондоо. Яруу найргийн сайхан нь үүнд л бий. Чухам иймдээ л Д.Галсансүх “Халх шүлгийн чанар...” гэж тунхагласан биз. Зүгээр л нэг чөдөртэйгөө дэгдчихсэн морио сүргийнх нь захаас бариад харьж яваа хүү “Хархан нүдэндээ сул сүргээ багтаан, Хамгийн сүүлчийн удаа мэт ширтдэг” гэхүй адуу, хүн хоёрын хоорондох эртнээс улбаалж ирсэн найз нөхөр шигээ морио санадаг тийм чанарыг илчлээд зогсохгүй өр зөөлөн сэтгэлийг ч ил гаргаж орхижээ. Яагаад ч юм нэг тийм гуниглуун, өр хөндүүрлэм оргиод болохгүй нь.

 ...Сэрүүхэн дэнжийн цас хаврын наранд хайлмагтаж
Санаа алдалт мэт хөх чулуудын орой цухуйна
Тэр чулуудын нойтон хөх зулайг
Тэрлэгнийхээ ханцуйгаар арчиж, нулимс унагаж зогсном.(5)

Дэнж дээр хэзээд сэрүү татдаг. Зундаа айлууд сэрмүүн дэнжийн оройд бууна. Дүн өвлөөр бол хүйт исгэрүүлсэн балчир салхи тачигнана. Ганцхан дүрслэлээс олон бодол төрнө. Тийм бодлын цуурай дундуур санаа алдан зогсоход урин хаврын наранд цасан хайлмагтаж чулуудын орой цухуйх нь баяр эс бөгөөс санаа алдалт адил санагдах шиг. Магад энд хаврын цасанд орой нь цухуйсан хөх чулуудын талаар бус өнгөрөн одож буй нэгэн өвөл, ахин золгох хавар гээд өршөөлгүйгээр дайран өнгөрөх цаг хугацааны тухай буулгасан болов уу гэж санана. Цаашлаад “нойтон хөх зулай”, “нулимс унагаж зогсном” гээд гүйцээн уншвал чулуу, хүн аль аль нь уйлж байгаа мэт. Тийн ухан бодвоос хөндүүр гэдэг зөвхөн хүмүүнд бус байгальд ч мөн төрдөг адил сэтгэгдэнэ. Тийм эвийлэл, ийм өр зөөлөн сэтгэл найрагч хүнд л төрөх билээ.

...Өвлийн хүйтэнд та минь даардаг биз ээ.
Өвлийн хүйтэнд даарахдаа та
Өөдгүй хүүгээ буруутанд бодож чаддаггүй биз ээ.
Тэсгим жаварт бээрсэн гар тань
Энгэрээ хумихдаа чичирдэг биз ээ.
Тэгж зогсохдоо та хэзээ ч
Тэнэг хүүгээ буруутган бодож чаддаггүй биз ээ.(6)

Хэн ч эдгээр мөрүүдийг тэрлэж болно л доо. Гэхдээ хэн нэгний номоос урьд нь уншиж, өгүүлэн буй найрагчаас өөр хэн ч бичээгүйд л хамаг учир буй. Яг л дээр эш татсан мөрүүдийн адил дулаан, хүйтэн, гуниг баяр хослон байх шиг. Тэнэг хүүгээ буруутган бодож чаддаггүй биз ээ гээд уншихаар эр бие тэр чигтээ эмтрэх адил. Ганц санааг хэчнээн мөрөнд лавшруулан шүлэглэснийг уншин суухуй ерөөс найрагч бүрийн өөрийн гэсэн бадаглал зүй, ур хийцийн тухай ч бодож амжина. Тэсгим жаварт бээрсэн гар энгэрээ хумихдаа чичирч байгааг хүүгээ буруутган бодож чаддагүй эхийн сэтгэлтэй харгалдуулснаар мөнөөх анх бодолд торсон санаа нь бүтэн болж гүйцнэ. Ийм шүлгийн эзэн өөрөө ч даарч жиндэхдээ ээжийгээ мөн буруутган боддоггүй биз ээ. Бид хүн юм. Бидэнд бид хүн, хүний үр шүү гэдгийг дээрх мөрүүд сануулна.

III.

“Дуугүйхэн суухдаа ч “бид” үхэж байдаг”(7). Эдгээр мөрүүдийг уншин суугаад бодном. Хэнд ямар бодол төрөхийг би мэдэхгүй. Надад лав яруу найраг дахь үзэл санааны тухай бодол төрсөн. Бид үхэл рүү өөрсдийгөө зөөж яваа гэж бодогдсон. Тийн аваас агшин бүр амьсгал нэгээр хоргодон тамирдаж, чимээгүйхэн суухдаа ч бид үхэж байдаг гэх үзэл бодол. Амьдрал, цаг хором бүр, аавдаа үнсүүлэх, охиноо үнсэх, ачаа тэврэх, амжиж гэрээслэл бичих бүхэнд бид үхэж яваа. Шүлэгт үзэл санаа хамгийн чухал. Үзэл санаагүй, улигласан уянга, хоосон магтаал, чамин ганган үгсээр дүүрэн толгой холбоцууд олон тааралддаг. Тийм мөр толгой холбосон, хуудуу дүрслэл, хачин гоёмсог үгсийн хайрцаглалуудаас цэвэр тунгалаг шүлэг үзэл санаагаараа ялгардаг гэж бодном.

...Гандангийн баруун, зүүн гудамжууд
Бохир заваан, шээс урссан замтай
Би зууны өмнөх Нацагдоржтойгоо
Баруун дамнуурчинд таарах гэж буй сэтгэгдэлтэй.(8)

Орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” өгүүллэг санаанд тодхон. Эл мөрүүдийг унших төдийд гэвш Лодон, Цэрэнлхам хоёрын учрал бодогдоно. Хамгийн гол нь шүлгийн үзэл санаа нь (магад найрагч өөрөө тийн бодоогүй ч) зууны өмнөх байдалтайгаа л адил Гандангийн гэр хорооллын тухай илтэд ёгтолсон аястай. Тэгээд л үүнд сайхан, чимэгтэй үгс хэрэггүй болно. Хэдий шүлгийг бүтнээр нь эш татаад үзсэн ч үзэл санаа нь сүүлийн мөрүүдэд л тод туссанаас бус эхлэл нь зөвхөн тухайн үеийн байдал найрагчийн дотор буух шиг сэтгэгдлийнх нь гэрч болжээ. Харин энэ бохир заваан, шээс урссан замтайгаа өдгөө ч хэвээр буй Гандангийн гудамжууд зууны өмнөх Нацагдоржтойгоо баруун дамнуурчид таарах гэж буй сэтгэгдэлтэй хэмээснээр үзэл санааны тун өвөрмөц, уран шилжилт шүлэгтээ хийснийг харуулж байна. Өдгөө хотын захиргааны шийдвэрээр түүх оршоосон хуучны барилга байгууламжуудаа нурааж орчин үеийн бетонон цамхгууд сүндэрлүүлээд эхэлсэн. Гэтэл Гандангаас өөр их зохиолчтойгоо уулзах шиг, түүхийг, түүн доторх цаг хугацааг эргэн сануулах газрууд бидэнд хэд үлдсэн билээ дээ.

...Хайр амьдралыг сайхан болгож
Харин үхэл шударга болгодог.
Үнэн гэдэг биднээс хамаарахгүй
Үүрд мөнхийн ингэж оршдог.
Цас гэдэг хайр, үхэл хоёрыг
Сүү, ус шиг сүлсэн зүйл
Цав цагаан цаснаас
Тас хар ус гарна
Үхэх нь гарцаагүй гэх мэдрэмж л
Үнэн хайрыг сэтгэлд төрүүлнэ.(9)

Эхний мөрүүдийн “хайр-үхэл, сайхан-шударга” гэх үгсийг түүж үзэхүл эдгээр тодорхойлолтын эзэн нь “амьдрал” гэх үг болно. Хайр л бидний амьдралыг сайн сайхнаар гэрэлтүүлж, итгэл найдварыг төрүүлдэг. Хайрыг зөвхөн янаг амраг бус амьдрал дээр авчраад тавчихаар өргөн сэдвийг хамрах эл үгийн утга бүрэн дүүрэн гарна. Харин үхэл шударга болгодог нь энэ талаар дурсах нь муу ёрын зүйл бус харин чинхүү шударга явдал гэх үзэл. Үнэний талаар ийм эрсхэн, товчхон өгүүлчихэж болж байна. Тэр тусмаа яруу найрагт шүү дээ. Харин адилтгал нь сүү, ус хоёр. Хайрыг магад ээж, ерөөс бүх л эх амьтны сүүтэй адилтгахаас өөр хэчнээн том, ямар сүрлэг сайхантай дүйцүүлэх билээ. Харин ус бол амьдралыг тэтгэгчээс гадна үхлийг ч мөн авчирч чадах байгаль эхийн бүтээл. Гэвч утга харгалдуулахаас гадна өнгөний тухайд эсрэгцүүлж холбох, шингэн төлөвт зүйлсийн талаар ч ярилцаж болох. Хар өнгөтэй, амьдралыг тэтгэх юу байж болох билээ. Амьдралыг тэтгэнэ гэдэг нь үхлийг тэжээж байгаа хэрэг. Ямар ч байсан ардын дунд ч тэр “хар ус” гэж ярьдгаас үзэхэд хамгийн ойрын агаад мөн л харьцуулшгүй жишээ ус байж таарах нь. Тэгвэл эл хоёрыг нэгтгэх өөр зүйл бий юу? Цас. Сүү шиг цагаан цас, хайлаад ус болно. Гэтэл цагаан цас хайлаад хар ус болон хөрсөнд шингэх нь үхэлд хөрвүүлж болох яруу найргийн хэллэг байнам. Эцэстээ үхэл хайрыг төрүүлж байгаа нь амьдралын үнэн учраас л тэр. Үхэл шиг хэцүү зүйл үгүй. Гэхдээ л түүн шиг үнэн үгүй. Үнэн байх нь л үнэн хайрын зарчим.

...Алх, хадуурт цэврүүтэж
Алганы хээ нь арилсан,
Алганыхаа хээг цэврүүгээр далдлаад
Амьдралынхаа төөргийг чинийх болгосон
Аавынхаа гарыг бас барьж өг, хүүхдүүд минь.
Энх тайван, эх орныг чамд авч ирэхдээ, өөртөө тэр
Энгэр нэвт, эдгэшгүй шарх авч ирсэн
Энэ шархыг нь хүүгээс нь нуух гэж хүмүүс
Эгц наана нь одон зүүж өгсөн.
Одонгийн хэмжээтэй онгорхой тэр нүхээр
Одоо чи саруулхан тэнгэрийг санаа амар ширтэж байгаа юм.(10)

Түүхээс төрсөн эмзэглэл, түүний үнэнийг өгүүлсэн олон шүлгүүд “Мөнгөн Будда авсан өдөр” түүвэрт бий. Тэрхүү эмзэглэлийн шалтгаан нь одоо ч бид түүхийн зарим нэг бурангуй үзэл санааны хохирогчид болсоор яваа гэх санаа. Харин дээр эш татсан мөрүүдэд эмзэглэлээс гадна дүр босгож, тэрхүү дүрээрээ дамжуулан үзэл санаагаа гүйцэтгэн урлажээ. Алганы хээ нь зүгээр ч нэг арилсангүй. Тэнд хүний хувь тавилангийн зураас бий гэж ярилцдаг ард түмний хувьд ч энэ нь төдий л оносон зүйрлэл бус байж таарна. Гэтэл шүлэг цаашлахдаа алганы хээ нь цэврүүгээр далдагдсан болохыг өгүүлнэ. Тиймээс л хээ нь арилжээ. Энх тайван, эх орны тусгаар тогтнолыг авчирсан хүмүүсийн тухай, бүх л аав нарын талаар өгүүлж байна. Тэдний дотор зөвхөн эр зориг, омголон дориун зан, бахархал бус эмзэглэл, шаналан, хэзээ ч эдгэшгүй шарх үлдсэн байж таарна. Туулсан түүх нь тийм гэдэг үзэл санаа шүлгээс нэвт анхилна. Харин тийм шархны онгорхойг хүүхдүүдээс нь нуусандаа төр одон медаль зүүж өгчээ. Шархыг нь нуух гэж зүүсэн болохоор тэр одон медаль бахархал төрүүлэх сайхан зүйл биш. Бусдын дотоод сэтгэлд чухам юу нуугдаж, юуг өөртөө тээн явааг нь мэдэлгүйгээр хоосон бялдууч үгсээр нэгнээ хөөргөдөг бидний араншинг найрагч илчилж, дахин нэг үнэний дэнс бүтээсэн нь энэ. Бусдын цус, нулимс, амьдралынхаа туршид ч арилгаж чадахгүй зовлонгийн шарх бидэнд өнөөдрийн эрх чөлөө, ширтэж зогсоо саруулхан тэнгэрийн үлдээсэн байнам. Магад шүлэг дүр босгоноос гадна нэг шаднаас дахин нэг шад руу утга санаа нь шилжихдээ дунд нь огт өөр дүр босгож, санааг урвуулалгүй цул бүхэллэг шинж болгон зангидсан нь хүүрнэлтэй төстэй сэтгэгдлийг давхар төрүүлнэ.

...Аль ч хотод гэр чинь байхгүй
Алсын ууланд тэр чинь үлдсэн
Орон гэрээ орхиод гарсан болохоор
Орчлон бүхлээрээ одоо чинийх.(11)

Алсын ууланд үлдсэн гэр зөвхөн орон байрын тухай бус юм. Магад гэр орон биш өөрийгөө хайн бэдэрсээр орчлонг гэтэлгэх хүмүүний ухамсрын эрлийн тухай ч шүлгийн санаа хувирч болох. Гол нь чи гэр оронгүй, найз нөхөд, аав ээжгүй гэх боловч орчлон бүхлээрээ одоо чинийх хэмээн эсрэг утга бүхий санааг гаргаж тавьснаараа шүлгийн үзэл санаа, амьсгал орвонгоороо эргэчихэж байгаа юм. Бусдыг болоод эцэст нь өөртөө хандаж буй нь хүртэл худал санагдах айдас, эргэлзээ бүгдэд төрдөг. Гэвч чухамдаа хүн тэрхүү сэтгэлзүйн хамгийн бодитой илрэл болох айдас, эргэлзээний төгсгөлд хэрхэн сонголт хийх вэ гэдгээс шалтгаалан ямар хүн бэ гэх тодорхойлолт үүснэ. Магад холын холд гэрээ орхичихоод гансран суугаа чиний өмнө орчлон дэлхий хэмээх хязгааргүй орон зай бий. Хуучин бүгдээс хагацан салах амаргүй ч хуучнаас салах зориг хэрэгтэй. Тийм үнэнийг эрс шулуухан илчлэх нь өөртөө, өөрийн найрагтаа үнэнч үлдэхийн нэр мөн.

IV.

“Санах гэдэг мартахын дайтай хэцүү”.(12) Эдгээр мөрүүдийг уншин суугаад бодном. Хэн нэгнийг санах хэцүү юу, мартах нь хэцүү юу? Энэ тухай өмнө нь бодож байсан бил үү. Өөрөөсөө асуулт эрсэн ийм мөрүүдтэй олон дайралдсан болов уу. Өөрөөсөө дахин асуумаар... Мартах гэдэг санахын дайтай хэцүү ч байж болох. Магад мартах нь санахын нэр. Санана гэдэг угтаа харин мартахын нэр гэх шиг. Тэгвэл ерөөс эл мөрийг зориулсан эзэн бие зүгээр ч нэг мартагдахгүй санагдаад байх, санахын төдийгөөр оршсоор мартагдаж өгөхгүй тийм л “хэцүү” нэгэн болж таарч байна. Тэгэхүй дор Д.Намдагийн “Авьяас бол эмзэглэл” гэх үгс санаанд тодорно. Харин тэрхүү эмзэглэлээ яруу найрагт хувиргаад байхыг хүн боддоггүй биз. Эмзэглээс яруу найраг аяндаа төрдөг байх.

...Миний нүд, миний хөл болж явсан хүлгүүд
Намрын намарт нэг, хэдээрээ
Хасгийн наймаачинд зарагдаж
Хөсгийн тэвшнээс эх нутаг руугаа
Эцсийн удаа янцгаасан дуу нь
Үдшийн зүүдэнд цуурайтдаг.(13)

Өөрийн өмчийг зарах, үрэх эсвээс хил давуулан наймаалах нь ч хүний эрх хойно доо. Адуугаа зарж, атгандаа хэдэн цаастай үлдсэн заримд нь баяр төрж ч мэднэ. Тоос татуулан одох машины тэвшин дээр эзнийхээ шийдвэрээр зарагдаад явж буй адуу монгол хүнд л эмзэглэл төрүүлэхээс бус яруу найргийн хувьд өөр орны хэн нэгэн хачирхан хараад дотроо эмтрэх үйл явдал огт биш. Гэтэл тэр морь нь тухайн хүний нүд, хөл нь болж явсан хүлэг бол яах вэ? Ижил сүрэг, эх нутаг руугаа эцсийн удаа үүрсэж буй морины дуу ямархан их эмзэглэл төрүүлэх болоо. Тэгээд тэрхүү янцгаах дуу зүүдэнд зүгээр ч нэг сонсогдох бус алс газраас эх нутгийнхаа зүг харуулдан, тэртээ холоос хэн нэгнийг санаж бэтгэрэхийн адил цуурайтаж дуулддаг бол хэрхэх билээ. Тэгэхээр энд зөвхөн морь ч бус эх нутгаасаа хол суугаа садан төрлүүд ээжийн тухай дуу дуулж тайтгардаг шиг тийм нэг хөндүүрлэл мэдрэгдэнэ. Тиймээс л морины дүрээр илэрхийлсэн уг сэтгэлгээнд уншигчдад наймаачдад зарагдаж байгаа моринд бус тэвшнээс янцгаах дуу, тэрхүү дууны зүүдэнд цуурайтаж дуулддаг эмзэглэл мэдрэгдэх нь чухал гэсэн үг. Яруу найргийн цөм гэж ийм байдаг.

...Сүсэг бишрэл маань 1937 онд
Өвгөдтэй цуг туугдаж гараад
Эргэж ирээгүй юм.
Итгэл үнэмшил маань
Наян тохой Майдартай цуг
Алга болсон юм.
Хүсэл мөрөөдлийг маань
Нэгдэлд элсүүлчхээд
Буцааж хувьчлаагүй юм.(14)

Өөр илүү олон дүрслэл, утга уянгын үгс дээр эшлэж авсан мөрүүдэд үгүй. Өнгөрсөн үеийн түүхийн өнөө цагт учруулсан хор уршигийн талаар эдгээр цөөн мөрөнд өгүүлжээ. 1937 он буюу шар дээлтэй болгоны өчих үгийг анирдалгүйгээр буудан хороож асан хэлмэгдүүлэлтийн үеийн талаар энд дурсжээ. Хамгийн ихээр хэлмэгтүүлэлтэд өртсөн эрдэмтэн мэргэд, буддын шашинтнуудын тухай тийн өгүүлэхдээ цаг үеийн цусан шуургатай хамт сүсэг бишрэл нь нэгэнт үгүй болжээ. Цаашид төрсөн итгэл үнэмшлийг нь бүр мөсөн устгасан байна. Гэтэл хүсэл мөрөөдлөө ахин зүрхэндээ асаасан хүмүүсийг өөрийн дураар гэх мөртлөө зүйл бүрээр хавчин төд удалгүй бутарсан нэгдэл гэх том ахын дор хүчээр зангидаж байсан зэргийг дурдахдаа өнөөгийн иргэд идэх хоол, өмсөх хувцаснаас өөрийг бодолгүй амьдрах болсон гэх санаанд хүрнэ. Түүх бидний юу, юуг үгүй хийж өнөөдрийн үр дагавар бий болов доо хэмээн санааширнам.

...Нэр, сургийг чинь л дуулах төдий
Нэг хотод амьдарч явна гэж зүүдэлсэн ч үгүй
Холдох тусмаа мартагдана гэж итгэснээс
Хачин их, галзуурмаар санана чинээ бодсон ч үгүй.(15)

Мартана гэж итгэсэн ч хачин их санах нь магадгүй өөртөө үнэнч яваагийн нэр. Өөртөө үнэнч яваа сэтгэлтэй нэгэн л энгийн атлаа шаналан нь ойр мэдрэгдэх ийм мөрүүд тэрлэдэг болов уу. Үүрдийн цугтаа хэмээн санаж үүрээр гарыг дэрлэж хэвтдэг, үдшээр хөтлөлцөн алхдаг нэгнийхээ нэрийг л дуулах төдий болоод нэг хотод хамт аж төрнө гэдэг уйтай биш үү. Тэгэх төдийд хачин их, бүр галзуурмаар их санаж эхлэхээ бодсон ч үгүй, зүүдэлсэн ч үгүй гэх үгсээр л дамжуулснаас үзэхүл мартах гэж хэчнээн их шаналж буй нь тэмтрэгдэнэ. Магад мөрүүдийн ийм төгсгөл үгүй сэн бол дээрх шүлэг угтаа төдийлөн гойд мэдрэмж төрүүлэхгүй байхсан. Хэчнээн дотно, хэзээд салахгүй үүрдийн мэтээр аж төрсөн нэгнээсээ хагацан салсан ч үнэн зүрхнээсээ мартаж чадна гэж үү? Угтаа нэрийг нь дуулах төдийд урьдын бүх дурсамжууд амилан босоод сэтгэл хөндүүрлүүлж орхидог шүү дээ. Хэрвээ үнэхээр хайртай байсан бол. Тийм мэдрэмжийг тэрлэж буулгасан шүлгүүд нь эмзэглэл төрүүлээд байх ч хачин дулаан санагдана.

Дулаан боловч гашуун, гашуун агаад зоримог үзэл санааны шүлгүүдтэй эл түүвэр эцэст нь надаас алсарсаар буй ахуйн тухай ахин эргэцүүлэн бодоход ийн хүргэв. Ардын дууны өнгө аястай ч хэлэмж, хэв донжийн хувьд болохоос бус яг л найрагчийн үзэл бодол, бичлэгийн онцлог, үгийн урлалыг тээсэн шүлгүүдтэй хэд хэд тааралдаж, ийм нэгэн цээлхэн тунгалаг, цэвэр сэтгэлийн найраг уншилгүй удсанаа ухаарав.

Мө.Батбаярын “Мөнгөн Будда авсан өдөр” ном юун түрүүнд тун чамбай түүвэр болсныг онцлон тэмдэглүүштэй. Яруу найрагт яруу сайхан нь, агуулга нь, үзэл санаа нь, энгийн агаад үнэн мэдрэмж нь, эдгээрийг урлах төрлөх хэл нь нэгэн дор цогцлохуйд ийм түүвэр уншигчдын өмнө хуудас нээн шаргалтжээ.

ЗҮҮЛТ

(1)Г.Аюурзана “Солгой гарын ноктюрн”
(2)***Аянч шувуудын түүчээ тэнгэрийн хээлд гарч (“Мөнгөн Будда авсан өдөр” 24-р тал)
(3)***Гадаа цасан шуурга оволзож байхад (8-р тал)
(4)“Эмээл дээр цан буусан өглөө” (85-р тал)
(5)***Салхинд хөхөрсөн хөдөөгийн цөгцгөр харгуйг (17-р тал)
(6)***Өвлийн хүйтэнд та минь даардаг биз ээ (42-р тал)
(7)“Гэрээслэл” (52-р тал)
(8)***Нүцгэн мөчирт (16-р тал)
(9)***Биднийг унтсан хойгуур (73-р тал)
(10)***Аавынхаа гарыг өвөр дээрээ дэлгээд (13-р тал)
(11)“Хотын угтах хаалган дээрх бичээс” (31-р тал)
(12)***Хайрт минь бол гэвэл чинь (57-р тал)
(13)“Адууны түүх” (90-р тал)
(14)***Сүсэг бишрэл маань 1937 онд (74-р тал)
(15)“Захиа№1” (97-р тал)