Энэ оны анхны бөгөөд цоо шинэхэн дугаарынхаа зочин хойморт Монголын уран зохиолын өнөө цагийн төлөөлөгчдийн нэг, соён гэгээрүүлэгч, бидний нэг Г.Аюурзаныг урьж ярилцлаа. Түүнийг бид яруу найрагч, зохиолч, орчуулагч гээд бичгийн олон төрлөөр жигдхэн, эрчтэй туурвиж яваа уран бүтээлч гэдгийг мэднэ. Саяхан тэрээр яруу найргийн “Шидийн барилдлага” шүлгийн түүврээ уншигчдад хүргэсэн билээ. Үүнээс хэдхэн сарын өмнө монгол хүний ёс суртахуун, зан чанар, үүх түүх, үндэстний хуваагдал болоод бидний амьдралд тохиолддог олон зүйлсийг бусдын нийтлэг ойлголтоос салгаж цэвэр үндэсний үзэл санаатай уялдуулан бүтээсэн “Монгол хүн” гурван боть номоо мөн худалдаанд гаргасан юм. 

2000-аад оны эхээр хүүрнэл зохиолуудаа туурвиж, шилжилтийн босгон дээр өрнөж байсан МУЗ-ын шинэчлэлийн тэргүүн эгнээнд явсан түүний ярилцлагыг хүлээн авна уу.

-Ярилцахыг туйлын хүсдэг зочноо зөвшөөрөхөөр балмагдах мэдрэмж төрж байх юм. Та ер нь яагаад нэг тийм аглагт, хүмүүсээс хол ч юм шиг амьдардаг юм бэ?

-Ер нь зохиолчид ийм л байдаг. Зохиолчийн амьдралаар амьдрах сонголтыг би хар залуудаа л хийсэн. Олон сайхан зохиолчоос үлгэр дуурайл авч, жинхэнэ зохиолч шиг байхыг хэр чадлаараа хичээж ирсэн. Зарим хүний дэргэд “Зохиолч” гэгдэхэд нүүр улайх тохиолдол гардаг ч энэ насандаа олж авсан хамгийн чухал үнэт зүйл минь энэ. Өөрөө өөртэйгөө л халз тулж суугаад, дотроо буй болгосон ертөнцөө үгээр дүрсэлнэ гэдэг өрөөл бусадтай хөөрөлдөхөөс хавьгүй их цаг хугацаа шаарддаг, болж бүтэж байгаа эсэх нь ч тодорхойгүй, өөрөөсөө өөр хэнд ч найдалтгүй, тэр утгаараа ихээхэн эрсдэлтэй ажил. Амжилттай яваа бизнесмэн найзууд надад цөөнгүй бий. Тэдний хэн нь ч над шиг завгүй амьдардаггүй. 

-Та хэдхэн хоногийн өмнө яруу найргийн шинэ номоо худалдаанд гаргалаа. Яг дүн өвлөөр шинэхэн номоо, тэр тусмаа яруу найргийн ном гаргалаа. Энэ мэдээг анх уншихад;
Өвчилсөн дурсамжийг үгдрээх мэт,
Хамгийн их цас унадаг.
Цас биш, хөндүүр хөндүүр эмзэглэлүүд л
Цаана цаанаасаа, барагдаж дуусахгүй буудаг... гэх мөрүүд тань сэтгэлд орж ирж байна билээ. Гэхдээ шинэ ном хүлээлтээс маань зөрчихлөө. Таны шүлгүүд эрс өөрчлөгдсөн санагдлаа...

-Нэг ч гэсэн хүний хүлээлтээс зөрсөн бол сайн байна. Чиний сая эшлэсэн “Миний дургүй сарууд” шиг л шүлэг ахиад бичээ биз гэж бодоцгоосонтой нь яг таарчих юм бол би 2000-аад оны үеэсээ хойш наслаа ч үгүй, амьдраа ч үгүй мэт болно шүү дээ. Яруу найрагчийн шүлэг бүр адилхан байвал, тэр тусмаа бага залуугийнх нь хэв маяг 50 гарчихсан хойно нь ч өөрчлөгдөхгүйявбал харин жинхэнэ худал хуурмаг биш үү?

-Яруу найрагч бүхэн л өөрсдийн дуу хоолой, үзэл санаа, гүн ухаан, мэдрэмжтэй байдаг. Таны шүлгүүдээс ямагт л зэнгийн хоосон чанарын бясалгал, байгалийн үзэсгэлэн, нам гүм ахуй мэдрэгддэг. Энэ удаад илүү өөр лүүгээ, ахуй руу өнгийсөн дуу хоолой мэдрэгдэж байсан.

-Шүлгийг роман шиг төлөвлөх, жүжиг шиг найруулах, өгүүллэг шиг огцом эргэлтээр хувиргах боломжгүй. Шүлэг анхнаасаа л эцсийн хэлбэрээ олчихсон төрдөг. Шүлэг ямар болох вэ гэдэгт бичиж байгаа хүнийх нь тухайн үеийн сэтгэлзүй л нөлөөлдөг байх. Яг тухайн үе, тухайн агшны... 

-Яруу найраг бол залуу насны урлаг гэж хэлэхтэй олон л таарсан. Би бол тэгж бодохгүй байна. Таны хориод насны шүлгүүд, гуч хүрэх үеийн шүлгүүд тань одоо ямар санагддаг вэ. Эргэж хааяа уншдаг уу? 

-За, бараг үгүй дээ. Тохиолдлоор л, энд тэнд зарим мөр минь “явж” байвал алдаа мадгийг нь харах төдийгөөс хэтэрдэггүй. Нас нэмэгдэхийн хэрээр залуудаа бичсэн зүйлсээс алдаа нь л тод харагдах юм. 

-“Бясалгал” түүврийг эмхэтгэснээс хойш “Г.Аюурзана дахин шүлэг бичихгүй болохоо зарлалаа” гэх утгатай мэдээ цахимаар түгэж байсан. Та үнэхээр тэгж хэлсэн юм уу?

-“Ахиж шүлэг бичихгүй гэчихээд биччихэж” гээд бүр шүүмжилцгээсэн гэнэ лээ. (инээв) Роман бичихээр хүн шүлэг, өгүүллэг, эсээний бүх онгод санаагаа романдаа хамуулчихдаг. Түүнээс ч болсон уу, нэг хэсэг үнэхээр шүлэг бичигдэхээ больчихсоныг нэг ярилцлага өгөхдөө хэлсэн юм. Азаар ч гэх үү, дараа нь ахиад л мөр бадаг санаанд буугаад эхэлсэн. Ирэхгүйгээ тулбал насаараа хүлээгээд ч ирэхээргүй зүйл юм байна гэдгийг ухамсарласан учраас “Арван зургаан давхрын аглагт”-ыг гаргахдаа би ямар их аз жаргалтай байв аа!

-Ганц ч атугай шүлэг бичсэн тэр өдөр л таны хувьд үнэхээр бүрэн дүүрэн, жинхэнээсээ аж төрж байгаа гэдгээ мэдэрсэн өдөр байдаг уу?

-Яг л тийм байдаг. Ямар ч роман бичээд дууссан бай, хүний сэтгэл санаа төдийлөн өөрчлөгддөггүй. Харин санаандаа нийцсэн ганц шүлэг биччихсэний дараа хэдэн өдөртөө л амьдрал урамтай санагддаг.

-Шүлэг үнэхээр л өөр юмсын дайж илгээсэн үгс байдаг болов уу. Үүнийг хэрхэн мэдэрч, дотроо оршоож, дараа нь буулгадаг бол?

-Яг таг хэлж мэдэхгүй байна. Санаанд гэнэт мөр, бадаг ороод ирэх ч бас л догдлом мэдрэмж шүү. Заримдаа хөөрсөндөө болоод тэмдэглэж амжилгүй алдчихдаг. Хамгийн балай нь тэмдэглэж амжилгүй мартсан мөрүүд л горойтол бодогдоод харамсаж үхмээр болдог. Ганц нэг мөр зүүдлээд, сэрмэгцээ учиргүй чухал юм олсон мэт бичиж аваад дараа нь үзтэл гойд биш байх нь ч бий. 

-Сүүлийн түүврээс өөрийнхөө мэдрэмжийг үгээр бус зурж харуулсан цөөн шүлэг байсан нь их сонирхолтой санагдсан. Үг, зураас хоёр таны дотор их л зохирон  найрсдаг юм шиг...

-Тэр зураасан шүлгүүдээ гоё болчихлоо гэж бодож байгаа шүү. Жишээ нь, “Зүрхийг минь нэг гэрэлт цох тойрно. Зүүднээс бүгд эхэлж, зүүдээр бүгд төгсөнө” гэсэн үгийг дүрсээр илэрхийлбэл ямар байх вэ гэж бодоод л сарааччихсан. Эхэлсэн цэг дээрээсээ тойруулж маш хурдан татлаад буцаад тэр цэг дээрээ очоод дуусаж байгаа зураас. 

-Таны охин А.Гэгээ сүүлийн хэдэн жил туурвисан номуудын тань хавтасны зургийг зурсан. Саяхан Нидерландын хааны нэрэмжит шагналын сүүлийн шатанд охины тань бүтээл шалгарсан байна.

-Тийм ээ, охин маань Нидерландын хааны ордонд бүтээлээ дэлгэсэн анхны монгол зураач боллоо. 380-аад зураачаас сүүлчийн шатанд үлдсэн 15 зураачийн нэг болно гэдэг бол тийм ч элбэг тохиолдол биш. Хааны шагналд нэр дэвшигчийн батламжаа авсан, ордны албан ёсны сайтаар зарлагдсан 15 зураачийн зургуудаар тусгай үзэсгэлэн дэлгэдэг юм байна. Яг одоо тэр үзэсгэлэн нь гарч байгаа. 

-Охины тань зурсан зураг үнэхээр таны сэтгэлд, уран бүтээлийн тань өгүүлэмжид, номд тань нийцдэг үү, эсвээс бүтээлийг нь дэмжиж байгаа хэлбэр үү?

- “Ном бэлэн болчихлоо, хавтасны зургаа одоо яах билээ?” гэдэг асуултын дарамтыг олон ном хэвлүүлсэн хүмүүс бол сайн мэднэ дээ. Өлзий бид хоёр байсхийгээд л шинэ ном гаргадаг. Таньдаг хэдхэн зураачаасаа хэчнээн удаа хавтасны зураг гуйж, ахин дахин царай алдах вэ дээ. Тиймээс л охиноо номгочилдог. Тэр хэдэн хавтасны учир ердөө л энэ. Завгүй үед нь бүр дунд сургуулийнх нь хичээлийн дэвтрүүдийг онгичиж байгаад, таарчихаар юм олдонгуут нь шууд урж аваад хавтас хийсэн ч удаа бий. Дэмжлэгийг бол миний охин бусдаас эрэхээргүй хангалттай авьяастай, тодорхой хэмжээнд өөрийн чадлаараа Нидерланддаа үнэлэгдээд эхэлчихсэн хүн л дээ. Тэндэх мэргэжил нь Монгол дахь номын зурагтай хамаагүй. Хааны шагналд нэр дэвшихээсээ өмнө гурван ч удаа уран бүтээлтэйгээ холбоотой онцгой мэдээ дуулгаж баярлуулж байсан. Өлзий бид хоёр ч, өөрөө ч энэ тухайгаа огт ярьдаггүй. Энэ удаагийнх бол гарцаагүй шалтгаантай. Сүүлийн шатны нэр дэвшигчид энэ арга хэмжээг мэдээлэх үүрэг хүлээдэг юм билээ. Тийм учраас л фэйсбүүкт пост бичсэн төдий.

-Та үргэлжилсэн үгийн зохиол руу үеийнхнээсээ харьцангуй эрт орсон болов уу. Ингэхэд яруу найраг бичиж байх үе, үргэлжилсэн үгийн зохиол дээр ажиллаж байх үе хоёр сэтгэлзүйн хувьд хоорондоо ялгаатай байдаг уу ? 

-Шүлэг бичих дундаж хугацаа 10-30 минут, ер нь ихэнх яруу найрагч тиймэрхүү л хугацаанд бичдэг байх. Хүүрнэл зохиол бол хэзээ дуусах нь тодорхойгүй, заримдаа бүр ямар нэгэн далдын хүчинд атгуулаад хоригдчих шиг мэдрэмжид уначихна. Зарим зохиолоо бичээд дунд нь орчихлоо гэж бодтол эхлээ ч үгүй байна. Зарим зохиолоо дуусчихаад байгааг нь анзааралгүй нэмж бичсээр л суух тохиолдол ч бий. Цаад учрыг нь бүрэн дүүрэн тайлахад нэг нас хүрэлцэхгүй ажил шиг санагддаг. Тийм болохоор л хүүрнэл зохиолд татагдаад байдаг юм.

-Энэ онд дахиад хоёр ч ном гаргахаар төлөвлөсөн гэж байсан. Нэг нь лав шинэ роман болов уу гэж бодож байгаа. Зөв үү?

-Зөв өө.

-Таны хүүрнэл зохиолуудыг ажаад байхад монголын уламжлалт шашин шүтлэг, анагаах ухаан, өв соёлын олон зүйлсийг амин сүнсэнд нь шингээсэн байдаг. Тэдгээрийг тус тусын сэдвээр нь өгүүлэмжид хураан зангидаж бичдэг. Жишээ нь “Шүгдэн” гэхэд буддын шашин бол “Бөөгийн домог” бөө мөргөлтэй холбоотой. “Цагаан Хар Улаан” роман туульс, “Судасны чимээ” роман уламжлалт бариа засал, “Бүрлээчийн монологт” харин шилийн сайн эрсийн тухай өгүүлдэг. “Сүнсний томьёо”-д математик, харин сүүлийн романдаа нүүдлийн шувуудын тухай хүншүүлэн илэрхийлсэн байсан. Ерөөс эдгээрт эцсийн ямар нэгэн том зорилго, хоорондоо харгалдах бүхэллэг чанар нь юу байгаа вэ?

-Монгол хүн зохиолч байхаараа орос ч юм уу, хятад хүн зохиолч байхаас тэс өөр нэг онцлог байж таарна аа даа. Бүр математикт донтсон, морь унаж үзээгүй, хотын гудамжинд өссөн жаал ч бай, монгол хүн л бол ухамсрын түвшиндээ ондоо кодтой яваа. Түүнийг л илэрхийлэх, харуулах хүсэл надад бий. Жишээ нь, “Сахиуст Хангайн нууц” романд би Пүрэв гүнг дүрслэе гэхээсээ илүү, эмээгийнхээ яриаг зохиолд хувиргая гэж бодсон. Миний эмээ хар нялхаасаа олон ном уншиж өссөн бол бараг л зохиол биччихээр хүн байсан юм. Энэ л бодол минь тийм роман болж буусан.

- Та бол монголын шинэ үеийн утга зохиолд сүүлийн гучин жилд гарч ирсэн гайхалтай үзэгдэл болсон зохиолч. Одоо та өөрийгөө давтахаас, нэг хэв маягт хүлэгдэхээс айдаг уу. Ер нь таны айдас юу вэ. Мэдээж зохиолчийн хувьд ?

-Цаана чинь миний нэг ч номыг уншиж үзээгүй, уншаад ч долгион нь таарахгүй хүмүүс бишгүй л байгаа. Тийм болохоор үзэгдэл гэх мэтийн үг надад бол арай л сүржин, санаа зовмоор сонсогдож байна. Зүгээр, бага сага зүйл ойлгож авснаараа төсөөлөхөд хүүрнэл зохиол бол айдаст автах зав чөлөө ч гардаггүй, нэг зах руу нь гишгэхэд цаашаа хөл алдаад живчихээр гүнзгий далай юм билээ. Тийш гишгэх сонголтоо л хийчихсэн бол бусад нь чамаас хамаарахгүй. Зарим зохиолч насан туршаа нэг л гоц өгүүлбэр бичдэг, харин тэр онцгой өгүүлбэрийг нь хэн ч олж үзэхгүй өнгөрчихөж болно. Бүтэн өгүүллэг, эсвэл романы бүрэн зохиомж, эсвэл мөчлөг зохиолуудын цуврал ч ялгаагүй, тэр л өгүүлбэрийг тодруулахын төлөө бичигдэж болно. Тэр л өгүүлбэрээр чухам юу хэлэх гэснээ уншигчийн сэтгэлд хоногшуулахын тулд өөрийгөө давтах шаардлага гарвал юунаас ч айлгүй давтах л хэрэгтэй. Гол нь, юуг яагаад давтаж байгаагаа сайтар ухамсарласан байх ёстой.

-Зохиолч Г.Аюурзанын уран бүтээлд роман гүн гүнзгий байр суурь эзлээд удлаа. Таны хамгийн амжилттай роман юу вэ. “Бөөгийн домог”, “Тэдний сүүдэр бидний сэтгэлээс урт” хоёр уу. Эсвэл “Шүгдэн” үү. Миний зохиолууд бол миний хүүхдүүд гэх мэтийн хариулт л битгий хэлээсэй гэж залбирч байна. 

-Амжилт гэдгийг яаж ойлгох вэ гэдгээс хамаарна л даа. Зохиол бүрээс өөрт янз бүрийн л сэтгэгдэл үлдсэн байдаг. Яг бичээд дуусахдаа хамгийн их тайвшрал мэдэрсэн роман бол “Цагаан Хар Улаан”. Би яагаад тэр романдаа тийм их ач холбогдол өгч байснаа ойлгохын тулд хэзээ ч билээ нэг эргэж уншсан. Ер нь романуудаасаа нэгэнт хэвлэгдээд гарчихсан хойно нь яг бүрэн нягт уншиж барсан ганц л роман минь байх шүү. Рэнцэнраа цаагуураа надтай их адилхан дүр юм шиг, бас төгсгөлийн хоёр бүлгийн эргэлтийг ерөөсөө би зохиогоогүй, бараг л өөрөө бичигдчихсэн юм шиг санагдсан. Харин, хамгийн дажгүй санагддаг роман минь аль нь вэ гэдгийг асууж байгаа бол, “Шүгдэн”, “Сахиуст Хангайн нууц”, “Тэдний сүүдэр бидний сэтгэлээс урт” гурвыг ахин нэг тухтайхан уншиж үзсэнийхээ дараа л хариулт хэлж чадах болов уу. Аль алийг нь хэвлэгдсэнээс хойш би уншаагүй тул тодорхой хэмжээгээр мартсан. Бичих зуураа дахин дахин харсаар залхчихдаг ч юм уу, өөрийнхөө зохиолыг эргэж уншина гэхээс нэг л халгаад байдаг. 

-Санаандаа хүртэл бичиж, бүтээж чадсан тийм нэг агшин танд ховор тохиолддог уу, үргэлж үү?

-Ховор юм байна, яг одоо бодоход.

-Та өөрийгөө хэр хүчилдэг вэ. Огт бичихгүйгээр хэр хугацаагаар завсарлага авч үзсэн бол?

-Дургүй зүйлдээ л хүн өөрийгөө хүчилдэг байх. Азаар надад дургүй ажлаа хийх шаардлага гарч байсангүй. Битааваараа, таашаалтай амьдрахыг л чухалчилдаг, зохиолоо ч гэсэн бичмээр санагдсан үедээ л бичдэг хүн. Гэхдээ, юу ч бичихгүй удаан явж ер нь үзээгүй. Долоо хоног үзэг цаас нийлүүлэх боломж гараагүй байлаа гэхэд, үгүйдээ л хоёр мөр, ганц өгүүлбэр ч атугай заавал тэмдэглэнэ. Чиний үгийг өлгөж хэлэхэд, манайд зохиолчийн хөдөлмөрийн тухай ойлголт огт төлөвшөөгүй юм билээ. Юм бичдэг гэх хүмүүс нь ихэвчлэн аман яруу найрагчид явж ирснээс ч болсон уу, ХХ зуун гарахаас өмнө Хасбууг эс тооцвол том романы орчуулга дээр, Инжиннашийг эс тооцвол түүхэн роман дээр ягштал суусан хүн огт байгаагүйгээс ч болсон уу, бичгийн хүмүүс чухам ямар байдгийг манайхан мэддэггүй. Дэлхийн хаа ч ялгаагүй, бичиж байгаа зохиолоороо цаг мөч бүр амьсгалж, уйгагүй шимтэж, хөшихөө ч анзааралгүй сууж байж л зохиолч болдог. “Болор цом”-ын хэмжээний мөрүүд тэрлэчихээд л яруу найрагч, “Утгын чимэг”-ийн хэмжээний юм биччихээд л зохиолч болчихдог юм гэж хаа байх вэ дээ.

-Уран бүтээлч болоход ахуй, өссөн орчин их нөлөөлдөг юм шиг санагддаг. Та энэ тухайд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Надад бол ном л нөлөөлсөн. Баянхонгорын нийтийн номын санд л би зохиолч болох итгэл үнэмшлээ олсон гэж боддог. Хэрэв би “элгийн” юм бичвэл хөөрхий тэр л даруухан, цэвэрхэн, нам гүм номын сан минь шившиглэгдэх юм шиг санагддаг.

-“Бүтэц, хэв маяг бол номын гол багана, үүний дэргэд агуу их санаа мэт нь угаадас л гэсэн үг” гэж Владимир Набоков хэлсэн байдаг. Манайхан дотор түүхэн роман гэх нэг юм л гаргачихвал том зохиолч болчихно гэсэн тэнэгдүү ойлголттой бичээчид хэтэрхий олон. Сайн муу, уран зохиол мөн биш нь бүр хэддүгээр ч юм бүү мэд. Та санаагаа эхлээд олдог уу. Таны бичих дадал их эмх цэгцтэй, нарийн дараалалтай явагддаг уу. Эсвэл ?

-“Зохиолч” гэдэг нь үйл явдал зохиодог гэсэн утгаар биш, зохиолынхоо бүтэц, хэв маягийг зохиомжилдог гэсэн утгаараа л илүү оновчтой нэр. Ямар ч санаа төрөөгүй байхад бичээд эхэлсэн зохиол надад зөндөөн бий. Эхлэх нь л хамгийн хэцүү байдаг. Цаашаа өөрөө явчихдаг. Ер нь зохиолд бас өөрийн хувь төөрөг гэж байдаг юм шиг санагддаг. Тэгж ингэж бичдэг гэх дадал дэглэм надад байхгүй. Заримдаа өдөржин суугаад бичсэнээсээ ганц л өгүүлбэр авч үлдэх нь ч бий. Заримдаа цагийн дотор бүтэн бүлэг урсаад бичигдчих нь ч бий.

-Та “Нэг монгол зүгээр л хэвийн амьдрахын тулд 50 оростой, 500 хятадтай тэнцэх эрдэм, боловсрол, чадвартай байх ёстой” гэж хэлж байсан. Өөрийгөө ингэж шахдаг хэвээрээ юу. Энэ үндэсний үзэл үү, дотоод хор шар, өөрийгөө түлхдэг дадал юм уу ?

-Энэ үгийг би залуучуудад хандаж хэлсэн юм. Үндэстний маань ирээдүй бидний өнгөрснөөс хавьгүй илүү чухал.

-Таны “Монгол хүний эрхэм дээд чанарууд Монголын нууц товчоонд”, “Монгол хүн: Үндэсний үзэл бодол”, “ Монгол хүн: Худам монгол бичгээс гүн сэтгэлгээ рүү” гурвал бүтээлийг уншсан. Бидний ёс суртахууны хувьд бохирдон буй байдал, гацсан, мухардалд орсон ч юм шиг муужирсан өнөөгийн энэ байр байдлаас үүдсэн шаналал энэ гурвалыг бичихэд хүргэв үү ?

-Заримдаа ч яриад, бичээд хэрэг байна уу гэж эргэлзэх юм даа. Ухаан муутай, авьяас чадваргүй, худалч, увайгүй хүмүүс дээшээ авираад гарчихдагаас л манай бүх салбарын үнэлэмж шударга бус, залуу үе маань “Монгол бол хоцрогдсон улс, ялзарсан нийгэм, үргэлж ийм байсан, хойшид ч ийм байх нь” гэж ярьдаг бичдэг болчихоод байна шүү дээ. Үүнийг засахын тулд суурь ойлголтуудаа эхэлж ярих хэрэгтэй санагдаад л бичсэн номууд. Энэ гурван номоо тойруулж өөр олон контент хийж, нийгэмд хүргэх санаа байсан. Ивээн тэтгэгч олж хэвлүүлсэн учраас хүртээмжтэй, хямд ч түгээсэн. Гэхдээ ном гарсны дараа урам жаахан хугарсан шүү.

-Монголчуудын сэтгэлзүйн эвдрэл хэмхрэлийг цахим ертөнц ил гарган халиаж өглөө. Заримдаа бохирын хоолой мэт санагддаг юм. Хэчнээн ичгүүргүй, хэчнээн увайгүй, эрээ цээргүй монгол хүн болсноо толинд харах мэт л олж харцгааж байна. Монгол хүний үндсэн чанар нь хүний ач тусыг мэддэггүй, зүрх сэтгэлийн халуун хэсгийг нь харамгүй өөртөө авч авчихаад эргээд нулимдаг зан болон хувирчээ. Нэг нэгнийхээ хэвийн явааг харж чадахаа байчихсан, илүүгээ бол шууд алахыг хүсдэг болчихсон зэрлэгшил, хүний үнэрээ алдчихсан араатанлаг энэ байдлыг юунаас үүдэлтэй гэж та боддог вэ. 

-Оюун санааны хувьд монголчууд хэлмэгдсэн үндэстэн л дээ. Хүчирхэг явсан үеэсээ биш, бусдын хараат явсан үеэсээ л олон үнэт зүйлээ авсан мэт санагддаг. Миний тууштай биширч дагадаг буддизм л гэхэд хувь хүний гэгээрэл ба шашны зан үйл гэсэн хоорондоо бараг эсрэг тэсрэг зүйлсийн нэгдэл шүү дээ. Монгол үндэстэн доройтон бутрахад шашны гүйцэтгэсэн үүрэг ч бас багагүй бий. Манжууд монголчуудаас айдаг байсан учраас л шашныг ашиглаж хөхиүлэн дэмжсэн нь нууц биш. Дараа нь бид Манжаас салмагцаа Зөвлөлтийн хараат улс болсон. Коммунист үзэл суртал гээч нь өөр төрлийн шашин. Тэр л загвараас олонхи маань өнөөдөр ч гарч чадахгүй л явна. Өндөр дээд оюун санаатай, хэлбэрэлтгүй баримталдаг ёс зүйтэй, чөлөөт хүчирхэг сэтгэлгээтэй иргэдээс бүрдэж байсан түүхэн үеэсээ суралцаж төлөвших боломжуудыг хайж л би “Монгол хүний эрхэм дээд чанарууд МНТ-д” гэх мэтийн номууд бичсэн. 

-Танд улстөрч найз ганц хоёр боловч байдаг гэж мэднэ. Та тэдэнд юу хэлдэг бол?

-Одоо надад улстөрч найз байхгүй дээ. Ши Жинпиний зарлигаар өвөрмонголчууд монгол хэлээрээ сурч боловсрох эрхгүй болсон, саяхны тэр хэцүү гунигтай жил би багын найз, түүхч эрдэмтний хамтаар улстөрч танилууддаа хандсан юм. Монгол хэлний орон зайг авч үлдэхийн төлөө, өвөрмонголчууд ахиад хэсэгхэн зуур ч бай монголоороо үлдэхийн төлөө Монголын төр л дуугарахгүй бол дэлхий юу болоод байгааг олж харахгүй нь ээ гэдгийг бид чадлаараа л ярьж, ухуулж, ятгаж, “Төрийн өндөрлөгүүдээс ганц хуудас захидал ч болтугай бичээд дэлхийд сонсгоод өгөөч!” гэж гуйсан. Би улстөрчдөөс юм гуйж үзээгүй. Монгол үндэстний томоохон хэсэгт соёлын дарангуйлал, доромжлол тохиочихоод байхад тусгаар тогтносон үндэстэн-улсын маань төр таг дуугүй байх нь ичгүүртэй. Төрийн өндөрлөгүүдээс хэн нэг нь дипломат агуулгатай ил захидал биччихэд л Ши дарга нь анхаарч үзэхгүй юм аа гэхэд, Монгол Улс өөрсдөд нь санаа зовниж байна гэсэн итгэл найдвар өвөрлөгч ахан дүүст маань төрнө гэж бодсондоо л тэсэлгүй явж орсон минь тэр. Харамсалтай нь, найдсан улстөрч маань хуруугаа ч хөдөлгөөгүй дээ. Тэр хар өдрүүдэд Монголын төр өвөрмонголчуудад санаа зовнисон шинж ер үзүүлээгүй, бүр жишим ч үгүй өнгөрснийг чи санаж байгаа байх. Үндэстэн-улсын төрийг удирдаж байгаа хүмүүст үндэстнээ гэх ухамсар, чин сэтгэл л лав байдаггүй юм байна гэдгийг тэгж баттай олж харснаас хойш “улстөрч” гэгдэх танилууд миний хувьд оршихоо больсон. Харьцахаа ч байсан. Одоо ном зохиолоороо л хэлэх гэснээ хэлж, хийх ёстойгоо хийнэ дээ. Азаар ганц нэг ном минь орчуулагдаад гадаадад гарч эхэллээ. Үндэстэн угсаатны соёл, оршин тогтнох эрхийг хувь хүний эрхээс доогуур үзэж ирснээ дэлхий нийт залруулах цаг ирнэ л гэж горьддог.

-Ёс суртахууны хэм хэмжээсгүй болтол унасан ийм үед урлагаар дамжуулж нийгэмдээ “амь тариа” хийх ёстой гэж эхнээсээ зарим нь уриалж байна. Та яаж харж байна. 

-Ёс зүйгүй хүмүүст ёс зүй суулгаж өгөх алба урлагт байхгүй. Яахав, нийгэмд үр нөлөөгөө дам хэлбэрээр үзүүлэх боломжтой л доо. Гэхдээ урлаг ч бай, утга зохиол ч бай, үндсэн чиг шугамаараа л хөгжвөл алсын, гүнзгий нөлөө нь илүү зөв, хүчтэй тусна. Маргаашаас л театрууд, киночид, зохиолчид нийгмийн ёс зүйг өргөх ямар нэгэн “амь тариа” хийгээд эхэлцгээвэл тэнд ердөө л төрөөс мөнгө авсан зальхай хүмүүсийн бизнес цэцэглэх байх. Урлаг тиймэрхүү үзэл суртлаас аль болохуйц хол, өөрийнхөө мөн чанарт аль болохуйц ойр байх ёстой юм аа.

-Танаас цэх зогсож байгаад улайтал нь шүүмжилдэг, хурц тод байдал тань алга болсон. Ялангуяа утга зохиолын ертөнцийнхнийг хорстол, ичтэл шүүмжилдэг байсан... 

-Бүх зүйл таалагдаад эхэлсэн юм биш ээ. Амьдралыг харах өнцөг, үзэл бодол минь өөрчлөгдсөн. Өөрийгөө илэрхийлэх үй түмэн арга зам бий. Миний номууд бол миний индэр. Би хийх зүйлээ хийгээд явж байгаадаа эргэлздэггүй. Түүнээс гадна хүн бүрт биш, харин хүртэж ойлгож чадахуйц хүмүүст нь л санаагаа хүргэх нь хавьгүй үнэ цэнтэй юм билээ. Ер нь үг гэдэг сонсогдох хүмүүстээ л сонсогддог. Хүн угаасаа хүртэж чадах хэмжээний зүйлээ л олж хардаг амьтан шүү дээ.

-Таны гэргий хатагтай Л.Өлзийтөгсийг одоо ямар бүтээл дээр ажиллаж байгааг сонирхож болох уу ?

-Өлзийгийн нэг шинэ ном хэвлэлээс гараад байна. Цаана нь бас ном бий.

-Үнэхээр сайхан мэдээ байна даа. Манай ерээд оны шүлэгчид дунд та хоёрын тухай сэдэв бараг гучны турш анхаарал татсан сонирхолтой сэдэв хэвээрээ л байгаа. Аюур илүү, үгүй Өлзий илүү гэх маргаан бүр их болдог байсан сан. Та ийм яриа сонсоод юу гэж боддог вэ?

-Өлзийг надаас илүү гэх үг сонсоход надад үргэлж сайхан санагддаг. 

-Дээр үед та нэг ярилцлагандаа “Би анх Өлзийтөгсийн шүлгэнд дурласан” гэж хэлсэн байдаг. Харин Өлзийтөгс миний асуултад “Би бол Аюурзана гэдэг залууд дурласан” гэж хариулж байж билээ. Түүнийг та анх хаана, хэзээ харсан тухайгаа ярьж болно биз дээ. 

-Шүлэгт нь дурласан гэдэг нь “Улаанбаатар” сонины подборкийг хэлсэн хэрэг л дээ. Би тэгэхэд Москвад сурч байсан. Сонины бүтэн нүүр дүүрэн тэр шүлгүүд содон, тэс өөр дуу хоолой байсан. Шууд л, сүнсээрээ татагдах шиг болсон юм. Энэ мэдрэмжээ л илэрхийлж хэлсэн нь тэр. Харин 1994 оны намар чин ван Ханддоржийн өргөөнд О.Дашбалбар гуай манай үеийнхнийг дуудаж, яруу найргийн клуб байгуулах санал гаргах үед л Өлзийгөө анх харсан. Уг цуглаанд хамт очьё гээд Л.Энх-Амгалан уригдсан шүлэгчдийн нэрсийг надад үзүүлэхгүй юу. Дунд нь Өлзийтөгс гэсэн нэр байхыг хараад л очихоор шийдсэн. Ханддоржийн өргөөнд манай үеийнхэн Баасан гараг бүрт цугладаг байлаа. Даанч Өлзий анхны цуглаанаас нь хойш ахиж ирээгүй. Эхний тэр өдрийн цуглаан өндөрлөхөд хэсэг шүлэгч залуус тусдаа явахаар, ярьж сууцгаахаар тохиров оо. Би ч Өлзий руу шууд очоод “Бид ингээд явах гэж байна, чи хамт явах уу?” гэсэн чинь “Үгүй” гэж огцом хэлснээ ганцаархнаа яваад өгсөн. Ядаж, өөр аятайхан үг хэлж болно оо доо, “Дараа болъё” гэдэг ч юм уу... Эхний оролдлого ингээд бүтэлгүйтсэн ч дараагийн цугларалтад ирэх байх гэж дотроо бодлоо. Ер нь бол, Өлзийг л ирэх болов уу гэсэндээ би тэр цуглаанд ахин дахин очоод, сэм хүлээгээд байдаг. Өлзий байдаггүй. Ер нь, цаадах чинь хар залуугаасаа л ийм байсан, чи гадарлах биз, элдэв юманд очдоггүй. Уран зохиолын хүрээ өөрт нь огт хамаагүй юм шиг л явдаг. Яг өөрийнхөө бодсон санаснаар байдаг хүн шүү дээ. Тэгээд яахав дээ, Өлзийтэй ахин хэзээ яаж уулзахаа мэдэхгүй гайхаад явж байтал ажилладаг сонинд маань гэнэт сурвалжлагч болоод хүрээд ирсэн. Хувь тавилан байсан юм байлгүй. 

- Өөрсдийн хайр сэтгэлийн мөн чанарыг төнхсөн роман бичнэ гэж боддог уу?

-Өөрсдийнхөө тухай бол, дурсамж хэлбэрээр бичвэл зүгээр байх.

-Таны шинэ номноос “Үеийнхэн” гэж шүлэг анхаарал татсан. Гэхдээ гуниг төрүүлсэн. Хамгийн сүүлд тэдний хэнийх нь ямар номыг уншив. Таны унших дуртай, хайртай яруу найрагчид тэдний дотроос хэн хэн бол ?

-Тэр шүлгийг яаж бичсэнээ саналаа. Дээхнэ үеийн миний нэг тэмдэглэлд:

Ханд вангийн өргөөнд хорин шүлэгч цуглав

Хамгийн сайхан шүлэг нь Содномнамжилынх байв... 

гээд биччихжээ. Тэр нь ямар шүлэг байсан юм бол гэж бодоод би “Огторгуйн очир”-ыг эргэж уншихгүй юу. Тэгээд үеийнхнээ дурсаж, хэн нь яг юу хийв гээд бодож үзэхэд төрсөн шүлэг. Манай 90-ээд оныхон чинь язганасан олон яруу найрагчид байлаа шүү дээ. Гэтэл Д.Баттогтох, Ж.Болд-Эрдэнэ, Г.Нямдорж, Б.Гэрэлбаатар, Ш.Уянга, Т.Содномнамжил, С.Цоозол, Х.Эрдэнэбаатар, Б.Мягмаржав, А.Эрдэнэ-Очир, П.Батхуяг, Б.Батрэгзэдмаа... гээд олон хүн “явчихсан” байна. Яалт ч үгүй л бид үеийнхнээ ч, өөрийгөө ч дүгнэх насандаа ирчихлээ... За, хамгийн сүүлд гэвэл Ц.Буянзаяагийн шинэ түүврийг уншсан. Үеийнхнийхээ шүлгийн номуудыг бол ер нь уншчихдаг шүү. Харин хүүрнэл зохиолуудыг нь тэгж нэгбүрчлэн үзэж амжихгүй юм. Бид үнэхээр олуулаа байсан ч, манай үеийг өмнөх үеэс илт ялгаруулсан 3-4 л яруу найрагч бий. Д.Галсансүх, Л.Өлзийтөгс, Б.Одгэрэл... Эрт нас барсан хэдээс маань Д.Баттогтох их гоё тунгалаг мэдрэмжтэй залуу байлаа.

-Ерөөс өөрөөсөө өөр хувь уран бүтээлчийн талаарх дүгнэлт, сэтгэгдэл хэлэх ямар байдаг бол... Хэцүү юу. Үүнийгээ нэг их ил гаргаж бичээд байдаггүй шиг санагддаг...

-Хэцүү шүү дээ. Зарим үед бодсоноо биш, тэдний хүлээснийг л хэлэх ёстой болдог.

-Танд бичгийн өрөө гэж тусдаа бий юу. Ер нь яг хаана, ямар үед илүү уран бүтээлч байж чаддаг вэ?

-Тийм ээ. Нэг хөглөрсөн өрөө, хөглөрсөн ширээ бий. За, тэгээд нам гүмээс өөр тус дэм болдог зүйл зохиолч хүнд ер нь байдаггүй юм шиг.

-Та бол уран зохиолд хэсэг бүлэг хүмүүсийг бус, нэг ангийн хүүхдүүдийг биш бүхэл бүтэн үеийг дурлуулсан, төлөвшүүлсэн хүн. Одоо бол ид өөрийн бүтээлүүд дээрээ ажиллаж байгаа. Цаашид өөрийн хэмжээнд томоохонд тооцогдох орчуулгын ажил руу ахиад шинээр орох уу?

-Хүмүүст жинхэнэ юм уншуулах мөрөөдлөө орчуулгаар гүйцэлдүүлж болно гэж бодож явсан үе бий л дээ. Тэр үедээ орчуулахыг хүсч байсан, би л орчуулбал арай дээр хувилбараар монголчуудад хүрчихмээр юм шиг санагддаг байсан номууд ч бий. Гэхдээ өөрийнхөө зохиолоос өөр зүйлд цаг гаргаж чадахгүй биз дээ. Юмыг яаж мэдэх вэ, “давахгүй гэсэн даваагаараа гурав давж” бас магадгүй. 

-Яг одоогоор их зохиолч Д.Нацагдоржийн гэргий “Пагмадулам”-ын үйл хэрэг, амьдралаас сэдэвлэсэн уран сайхны кино иргэдийн зүгээс ихээхэн шүүмжлэл хүртээд байгаа. Та тус киног үзсэн үү, уг киноны талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үзээгүй. 

-Ер нь та түүхэн хүмүүсийн талаар романууддаа нэлээд бичиж байсан. Судалгааны ажил хэр их хугацаанд үргэлжилдэг вэ?

-Зохиолдоо хэрэг болмоор юм, мэдээж, байнга л хайж явна. Гэхдээ судалгаа гэж яг юу юм бэ гэдгийг би сайн ойлгодоггүй. Борхэс шиг уран зохиолын ч бай, түүхийн ч бай, шинжлэх ухааны ч бай хамаагүй, бүх бичвэрийг зохиолдоо шууд ашигладаг зохиолчийг одоо судалгаа хийдэг гэх үү? Хамгийн их судалгаатай гэмээр ном “Тэнгэрийн судар”-ынхаа зарим санааг би зүүдэндээ олсон. Хэтэрхий их бодоод явахаар нойрон дундаа ч үргэлжлүүлээд боддог ч юм уу, мэдэхгүй. Зүүдэлтлээ бодож явахыг судалгаа гэх үү? Яг тодорхойлоход бас ярвигтай.

-“Бөөгийн домог” роман нэлээд олон улсад орчуулагдаж хэвлэгдсэн. Сүүлд гэхэд л франц, серб хэл дээр гарсан. Тус романы талаарх олон улсын уншигчид ямар сэтгэгдэлтэй байна вэ?

-Хамгийн анх солонгосоор гарсан юм. Том хэвлэлийн газар. Тэд ч өндөр хүлээлттэй байсан. Гэвч гадаадын, огт танил биш зохиолчийн ном олигтой зарагддаггүй юм билээ. Харин орос орчуулгыг “Байкал” сэтгүүл гурван дугаар дамнуулж гаргасан нь сүрхий уншигдсан. Тэр жилдээ “Буриад Үнэн” хэвлэлийн газар тэр дугааруудаа нэмж хэвлэсэн гэсэн. Өвөрмонголд мөн гарсан дороо дуусаад, одоо бол асууж сураглаад олдохгүй болчихсон гэж надад хэлцгээсэн. Италийн хамгийн том хоёр сонин сүрхий магтсан нийтлэлүүд хэвлэсэн байсан, хүмүүст хэр хүрч байгааг нь бол би мэдэхгүй. Францад харин анх удаа монгол зохиолчийн уулзалт аянг “Бөөгийн домог”-оор зохиосон нь надад сонирхолтой туршлага болсон. Хэвлэж гаргасан “Жэнтаю” хэмээх хэвлэлийн газрын захирал нь Астье-Пэше гээд утга зохиолын агентлагт харьяалагддаг, Астье-Пэше нь өөр хоёр агентлагтай групп үүсгэсэн нь Францын хамгийн том уран зохиолын агентлаг юм билээ л дээ. Тийм болохоороо л олон өөр номын дэлгүүрт сонирхолтой уулзалтууд зохиож чадсан болов уу. Францад номын нээлтийг манайхаас их өөр хийх юм. Том ч орон, номын дэлгүүр ч олон учраас Улаанбаатартаа л төвлөрчихсөн манайхаас өөр байх нь аргагүй биз дээ. Номын дэлгүүр бүр үнэнч харилцагчдынхаа дэмжлэгээр оршдог, тэдгээр харилцагчид нь дэлгүүрийн зүгээс санал болгосон шинэ номыг заавал авч заншсан юм байна. Тиймээс зохиогчийн уулзалтад дандаа л уг номыг өмнө нь аваад уншчихсан хүмүүс ирэх юм. Францчууд үнэхээр гярхай уншдаг хүмүүс санагдсан. Гэнэтийн сонин зарим асуулт дээр би өөрөө зохиолынхоо жижиг сажиг хэсгийг мартчихсан, “Тэр чинь аль хэсэгт гардаг билээ?” гэх маягаар өөрсдөөс нь эргүүлж лавлахад ч хүрч байв. Тийм нягт нямбай уншицгаасан нь үнэхээр сайхан санагдсан. Сербийнх бол маш буурьтай хэвлэлийн газар л даа. “Бөөгийн домог”-ийг гаргасан тэр “Космополис” цувралаар нь Платоновын таван ном, Айтматовын таван ном, Кавабата, Кафка, Луи-Фердинанд Селин нарын бүтээлүүд хэвлэгдсэн гэхээр ойлгогдох байх. Тийм газар тоож хэвлэж байна гэдэг нь бусдын сэтгэгдлийг хүлээх шаардлагагүй, өөрөө л сэтгэгдэл төрүүлэхээр үйл явдал.

-Тийм ээ, санал нэг байна.  Монголд унших сайн зохиолч, зохиол алга гэж залуус их шүүмжилдэг болжээ. Нөгөөтээгүүр ихэнх нь англи хэлээр уншдаг болж, эсвээс сайн орчуулагчийн номыг барьж авснаар уран зохиолын хэрэгцээгээ хангаж байна. Энэ талаар юу хэлэх бол ? 

-Бүх л цаг үед залуу хүмүүс хорвоог шүүмжлэх дуртай байдаг. Өнөөдөр урьд байгаагүй өндөр мэдрэмжтэй уншигчид ч олширсон. Юу ч уншдаггүй, уншаад ч ойлгох чадваргүй мөртлөө учиргүй сэхээтэн дүртэй залуус ч бас олширсон. Мэдрэмжтэй уншигчид нь нийгмээ чирч явах уу, эсвэл олонхынхоо аяыг харж явах уу гэдэг бол үндэстний ирээдүйд амин чухал асуудал учраас ийм ялгарлыг бид аль болохуйц эрүүл саруулаар цэгнэх хэрэгтэй. Харин монголоор уншдаг ба огт уншдаггүй гэсэн ялгарал бол бидэн шиг цөөхүүлээ үндэстний хувьд дэвэргээд, магтаад байх зүйл яавч биш. Үе хоорондын ойлголцол үгүй болж байгаа улс оронд ирээдүй байдаггүй юм гэнэ билээ. Аль л бололцоотой айлууд нь их мөнгө зарж хүүхдүүдээ америк, англи, герман, япон хүмүүс болгоод байх юм бол, зөвхөн гадаад хэл, зөвхөн харийн соёл, зөвхөн гаднын утга зохиол шүтэгчдийг өсгөж бойжуулаад байх юм бол, алсдаа буурьтайхан ном уншаад ойлгох хэмжээнд монгол хэлээ мэддэггүй, монголоор өөрийгөө илэрхийлээд биччих чадваргүй, монгол хүн байхаас татгалзахад хэзээд бэлэн, тэгсэн мөртлөө нийгэмд эзэлсэн байр суурь нь өндөр тийм анги давхарга үүсэж ч магадгүй. Энэ их танил дүр зураг байгаа биз? Тун саяхан л бид оросоор сэтгэдэг, монголоор огт уншдаггүй бүхэл бүтэн “элит” давхаргатай болчихын даваан дээр Зөвлөлт задарч үндэсний ухамсар нэг юм сэргээ биз дээ? Төр өөрийнхөө хариуцаж авсан ерөнхий боловсролоор дамжуулан үндэстнийхээ оюун санаанд арай илүү анхаарал хандуулахгүй бол, улсын сургуулиудын сургалт ямагт олон улсын сургуулиудаас долоон дор байсаар байх юм бол, үндэсний ухамсар тэр хэрээр л сүйрнэ. Гэхдээ Төр үүнийг дангаараа шийдчих чадал алга. Тиймээс л би айл, гэр гэж яриад байна л даа. Гэр бүл гэдэг хүний төлөвшлийн хамгийн хүчирхэг орчин. Монгол хэлээр юу ч уншдаггүй хүүхэд өсгөж байгаа айл бол өөрийнхөө хэр хэмжээгээр үндэстнийхээ оюун санаанд хохирол учруулж байна гэсэн үг. Тэр хохирол бидний төсөөлдгөөс ч их байж магадгүй.

-Та Нобелийн шагналын талаар юу гэж бодож байна. Манайхаас Д.Урианхай, Ч.Галсан нарын зохиолчдыг авах магадлал бий гэж дотоодын уншигчид үздэг. Та хувь уран бүтээлчийн үүднээс Нобельд зорьж байгаа юу? 

-Урианхай ахын хувьд гэвэл шилмэл шүлгийн түүвэр нь эхний ээлжинд, ядаж англиар хэвлэгдэх хэрэгтэй байх. Орчуулагдсан номынхоо тоогоор бол Чинагийн Галсан ахад арай илүү боломж гарч магадгүй. Гэхдээ жил бүр ердөө ганц л зохиолчид олгодог шагнал шүү дээ. Зохиол бичдэг 1000 хүнээс нэг нь л сайн зохиолч байх боломжтой гэсэн тооцоолол байдаг. Тэр тооцоогоор бол, дэлхий даяар 123 мянган шилдэг зохиолч амьд сэрүүн байгаа гэсэн. Шилдэг нь шүү дээ! Нөгөө аянганд цохиулах магадлалаас ямаршуу юм бол? (инээв)

-Та ОХУ-д суралцаж боловсрол эзэмшсэн хүн. Горькийн сургууль бол таны хамгийн хайртай сургууль байх. Хожим та АНУ-ын Айовагийн их сургуулийн Олон улсын уран зохиолын хөтөлбөрт хамрагдсан. Айова бол утга зохиолын хот. Дэлхийн зохиолчдын зорьдог газар. Манайхаас “Тагтаа” паблишингийн захирал Б.Баясгалан дараа нь очсон. Та тэнд өнгөрөөсөн үеийнхээ талаар ярьж өгөөч ?

-IWP бол Айовагийн их сургуулийн утга зохиолын сургалтыг нэг семестрийн хэмжээнд гадаадын зохиолчдод танилцуулдаг хөтөлбөр. Энэ их сургууль өөрөө зохиолч бэлтгэдэг Writers’ Workshop-оороо их алдартай. Тэр нь ерөнхийдөө Москвагийн Утга зохиолын дээд сургуулийн дэргэдэх ВЛК гэгддэг хоёр жилийн хөтөлбөртэй тун төстэй. Гэхдээ ВЛК бол мэргэшил дээшлүүлэх гэдгэрхүү хөтөлбөр, Айовагийн Writers’ Workshop бол мастерын сургалт юм. Айова Сити их сургуулийн жижигхэн хот, гэхдээ уур амьсгал нь сонирхолтой, сайхан. Орон орноос зохиолчид цугладаг учраас IWP өөрөө их амьд, нөхөрсөг орчин бүрдүүлдэг. Айовагийн их сургуулийн утга зохиолын бүх хичээлд суух боломжтой байдгаараа их чухал, өнөөдрийн хувьд олон улсын нэр хүндээрээ бараг тэргүүлж яваа хөтөлбөр байх шүү. Тэнд би олон сайхан зохиолчтой танилцсан, Америкийн яг өнөө үеийн яруу найргийн талаар овоо ойлголттой болж авсан. Ирээд л “Дэлхийн сонгомол яруу найраг”, “Дэлхийн сонгомол өгүүллэг” гээд антологууд хийсэн нь тэндээс авсан урам зоригоороо ард нь гарсан ажил юм.

-Монголоос өөр хэл гэвэл та ямар хэл дээр бүтээл туурвихсан гэж боддог вэ. Тийм хүсэл танд бий юу?

-Орос, англиар ном уншаад ойлгодог минь надад хангалттай. Бүх хичээл зүтгэл минь ямагт монгол хэлээр чадах чинээндээ л сайн зохиол бичиж үлдээхэд чиглэж ирсэн. Монголчууд дэндүү цөөхүүлээ гэдэг нь харамсмаар сул тал. Зуун сая хүнтэй улсад хэдэн сайн уншигч байх вэ, гуравхан сая хүнтэй улсад хэд байх вэ? Зарагдаж буй номын тоо нь хүртэл тухайн зохиолчийн хэвийн хэмжээнд амь зуух, өсөж хөгжихөд нөлөөлнө. Гэхдээ ямар ч сул тал бас өөрийн гэсэн давуу талтай байдаг. Пропорцлоод харах юм бол, монголчуудын дунд буурьтай уншигчдын эзлэх хувь өмнөд хөрштэйгөө харьцуулшгүй. Хятадад 100 мянгаас дээш хувь зарагдана гэдэг ямар ч номын хувьд том амжилт юм билээ. Хүн амынхаа жишгээр тооцвол энэ нь монголд 250 ширхэг зарагдаж байгаатай л дүйнэ. Гэтэл манайд 1000 ширхэг ном зарагдахыг хэн ч амжилт гэхгүй шүү дээ. Бидний давуу талуудын, оюун санаатай холбоотой зөвхөн ганц л жишээ гэхэд энэ. 

-Ингэхэд та дэлхийн хэчнээн орноор явсан бэ. Тэдгээрийн дотроос юуг чухалчилж харж, өөртөө нээдэг бол. Аливаа нэг улсад очоод хамгийн түрүүнд зорьдог, зорихыг хүсдэг нь ямар газар байдаг вэ?

-Тоолж үзээгүй. Баримжаалбал 40 дөхөх байх аа. Тэдгээрийн тэн хагас нь уран зохиолын арга хэмжээнүүд байсан. Ямар ч улс орныг урлаг, утга зохиол нь л жинхэнээр нь харуулдаг гэдэгт эргэлздэггүй учраас гол чухаг номын дэлгүүрт нь, урлагийн мүзейнүүдэд нь заавал очдог. Бас, зүгээр л, хүмүүсийг нь ажиглан харж явах сонирхолтой байдаг учраас гудамжаар явган сэлгүүцэхийг зайлшгүй хөтөлбөрөө болгодог. Мэдээж, хөлтэйхөн бааранд бас нэг үдшийг өнгөрөөх хэрэгтэй.

-Тантай ярилцах сайхан байлаа. Монголчуудыг монгол хүн байлгадаг  хамгийн чухал мөн чанар нь юу юм бэ. Энэ асуултын хариултаар ярилцлагаа өндөрлөе дөө. 

-Монгол хэл, монгол соёл. Эргэлзээ байхгүй. Эх хэлээ сайн мэддэг, мэдэрдэг, эрхэмлэдэг, төрөлх соёлоо ойлгодог, үнэн голоосоо хайрладаг, өвөг дээдсийнхээ түүхээр бахархдаг, бас сургамж авдаг, үндэстнийхээ эрх ашигт үнэнч, одоо ба ирээдүйд нь санаа сэтгэлээ чилээдэг, ухаан бодлоо шавхдаг байж чадвал л бид Монголоо алдахгүй. 

Ийнхүү хөөрөлдөөний араас Өлзийтөгсийн шинэхэн номыг уншиж сууна. Зүрх жирвэгнэн хөглөгдөн ирэх тэр нэг хөх цэнхэр мэдрэмж... Тэгснээ чинэрэн лугших...

Анх мэддэг болсон цагаас хойш л анхаарлыг минь үргэлж татах болсон, сэрүүн атлаа сэтгэл булаам энэ ноёнтонд зориулсан яруу найрагч Л.Өлзийтөгсийн шүлэг ийнхүү уншигдана. 

Чи миний эр болохоор
чимээгүй ч бардам, сод
дүрэлзүү байж би чаддаг.

Чи миний эр болохоор
чимэггүй ч бахдам, тод
уянгатай, аянгатай байж чаддаг.

Чи миний эр болохоор
ойворгон, гэнэн, онгиргон
охин хүүхэд шиг танхи байж чаддаг.

Чи л миний эр болохоор
онгон, ариун, хол,
оёоргүй гүн байж чаддаг.

Чи л миний ир болохоор
галзуу, цэх, хурц
галтай сум байж би чаддаг.

Тийм байх нь... Тийм шүү дээ... Би эмэгтэй хүн болоод тэр үү Г.Аюурзанатай ярилцлага хийчихээд Л.Өлзийтөгсийн шүлгийг амандаа шившин шивнэн байгаа ч байж мэдэх. Эсвэл үнэнч уншигч учраас энэ мэт учир холбоосоор нэгжин нэвчинхэн... Навчис үсэргэн алхах дуртай байж мэдэх...