- Тийм л дээ. Шинкарев гуай танаас “Элчин сайдын өргөөндөө улсынхаа Ерөнхийлөгчийн биш Чингис хааны зураг яагаад өлгөө вэ” гэж асуужээ.Тэр асуултад та “Монголын төрийг үндэслэгч бол байнгын фигур. Харин төрийн тэргүүн бол түр зуурынх” гэж хариулсан байсан. Тэр хариу надад таалагдсан. Баалахаас гадна би таныг бас магтаж, сайшааж байгаа биз дээ…?
- Тийм байна. Гялайлаа. Гэхдээ элдэв магтаалтай, тал зассан ярианд би дургүй. Тийм яриа давсгүй хоол шиг амтгүй байдаг. Өдөж хатгасан өргөстэй асуултын хариу бодож суух нь дээр. Ядаж л боорцог хөдлөөд, бодол цэгцэрдэг. Гэхдээ чи бол үнэндээ хүнийг магтах гэж магтаад байдаггүй юм билээ. Би чиний олон ярилцлагыг уншсан. Ярилцаж байгаа хүнээ хөөрхөн магтаж, хөөргөж байгаад тас савах хатуухан газар хайгаад явчихдаг… Тийм ээ ?

- Тийм байж магадгүй. Та ч магтаалд автахааргүй муу санаатай, хашир нөхөр л дөө...За тэгээд Их хааныхаа тэр хөргийг аваад Лондон нисэх гэж байна уу?

- Тэр хөрөг Москвадаа үлдсэн. Далай ламаас надад дурсгасан бурхантайгаа хамт Москвад байгаа монголчуудын арыг даасан шиг өлгөөстэй хэвээр байгаа байх. Шинэ газар очвол Их хааны шинэ зургаас гадна авч явмаар өөр хэдэн зураг ч бий. Гадагшаа удаан хугацаагаар зорихдоо авч явдаг, нутгийн өнгө, үнэр шингэсэн,энд байхдаа эгэл даруухан, хүний нутагт дэлгэгдэхээрээ эгшиглээд эхэлдэг хэдэн зураг бий. 
    
- Хүний нутагт дэлгэгдэхээрээ эгшиглээд эхэлдэг гэж...Мөн ч гоё үг юм даа. Таны уран зургийн цуглуулга ер нь нэмэгдсэн үү?
- Миний цуглуулга ч гэж дээ. Томчуудын дэргэд ичмээр дамшиг. Гэхдээ ганц нэг зураг нэмэх нь нэмсэн. Бурхан надад урлагийн авъяас өгөөгүй ч энэ чиглэлийн бяцхан мэдрэмж бол хайрласан.Бүдүүн баргийн тэр мэдрэмжээрээ л өөрийгөө баясгаад, хөглөөд явдаг.

- Тантай ярилцъя гэж бодсон хэд хэдэн сэдэв бий. Өнгөрсөн хавар амжаагүй юм. Та түүхэн хүмүүсийн намтар бүтээх ажлыг санаачилж “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэг байгуулсан. Анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат, орчуулагч Ц.Гомбосүрэн гуай, нийтлэлч Баабар нар тэр нийгэмлэгийн гишүүд. Өөр хүн тэр нийгэмлэгтээ авахгүй гэдэг гэсэн.  Яагаад тэр вэ ? 
- Тийм юм байхгүй. Ямар хаалттай, нууц бүлгэм байгаа биш. Эхнээсээ л энэ ажил дээр бидний дөрвөн хүний санаа нийлсэн цагаасаа хойш тэр чигээрээ л яваа. Дээр нь Л.Мөнхбаатар маань нийгэмлэгийн нарийн бичгийн даргын хувьд бидэнд тус дэм болсоор ирсэн. Өнгөрсөн зун Хөвсгөлөөс УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон залуу хуульч. “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэг шинэ хүмүүсийн өмнө хаалгаа барихгүй. Түүхээ мэдэхийг хүсдэг, түүхэн үнэнийг эрхэмлэдэг, үүний төлөө цаг, хүчээ гаргая гэсэн хүн болгонд манай нийгэмлэгийн хаалга нээлттэй. 

- Сүүлийн үед та түүх, түүхэн үнэн гэж байнга ярьдаг болжээ. Урьд өмнө ингэж байгаагүй санагдах юм...
- Урьд өмнө нь би арай л залуу, арай л тэнэг байж. Нас ахиад түүх, түүхэн үнэний үнэ цэн, ач холбогдолыг илүү ойлгодог болж байгаа юм байлгүй. Миний аав түүхч хүн байсан. Бага байхад надад “гар барих алслал” гэдгийн тухай ярьж билээ. Аав нэг удаа Чойбалсан, Бумцэнд гээд яриад эхлэхээр нь би “Шал дээр үеийн хүмүүс байна. Надаас дэндүү хол” гэх ухааны юм хэлж л дээ. Тэгтэл аав “Хол биш. Чамаас гуравхан гар барих зайд байсан хүмүүс” гэж билээ. Би гайхтал аав, “Миний гарыг атга. Би Цэдэнбал даргатай гар барилцаж байсан. Цэдэнбал дарга маршал Чойбалсан, партизан Бумцэндтэй гар барьж явсан хүн. Тэгэхлээр тэр хүмүүс чамаас гуравхан гар барих алслалд байжээ” гэж билээ.

- “Гар барих алслал” гэж сонин хэмжүүр байна шүү. 
-Тийм. Холын түүх, холын хүнийг ойртуулдаг өвөрмөц хэмжүүр. Тэр хэмжүүрээр бол сахалт Сталин надаас гуравхан гар барих зайд байна. Ленин багш бол дөрөв. Черчилль, Рузвельт нар адилхан дөрөв. Гитлер бол Сталин, Молотовоор дамжаад тав. Үгүй ээ, бас л дөрөв юм байна. ЗХУ-ын Ерөнхий сайд, Гадаад хэргийн сайд байсан Молотов гуай Монголд элчин сайдаар ажиллаж байсан тул Сталинаа хасаад намайг, аавыг, Цэдэнбал даргыг шууд Гитлертэй холбосон түүхэн гүүр болчих жишээтэй. Аав Молотов гуайтай гар барих завшаан тохиолдсон бол би бээр Черчилль, Рузвельт, Гитлер нараас гуравхан гар барих зайд байх байж. Ингээд бодохоор түүхэн ийм хүмүүс биднээс нээрээ л хол биш юм. Энүүхэнд барайгаад зогсож байгаа баагий нар шиг ойр. Сонин шүү.

- Тэрнээс хойш та илүү ихээр  түүх сонирхдог болсон уу ?
- Үгүй дээ. Аав намайг тийм болоосой гэж хүсдэг байсан биз. Эртний Ром, Эзэн Чингисийн байлдан дагуулалт, Ардын хувьсгал, Сүхбаатар жанжин, Бодоо, Данзан гээд зөндөө л юм ном, газрын зураг дэлгэж байгаад насанд минь тааруулан хялбаршуулж ярьдаг байсан санагддаг. Гэхдээ ингэж ярьлаа гээд би тэр үед түүх сонирхдог болоогүй.Нас тогтсоны дараа, одоо, ирээдүйгээ үнэн мөнөөр нь таниж ойлгох гэсэн хүсэл сонирхолдоо автаж түүх, түүхэн үнэнийг сонирхож эхэлдэг юм байна. Тэгэхдээ миний хувьд “гар барих алслал” нь арай богино байхыг хүсээд тэр үү, өнөөдрөө ойлгож, маргаашаа төсөөлөхөд дөхөмтэй болоод тэр үү, би ХХ зууны түүх илүү сонирхдог. Дээр нь он дарааллын зарчмаар бичигдсэн түүх гэхээс хувь хүний амьдрал, намтар түшиглэж бичсэн түүх нь илүү сонирхолтой, илүү үнэн санагддаг. Зохиол уншъя гэвэл уран зохиол хангалттай байна. Өнгөрснөө бодитоор нь мэдэе гэвэл түүхэн үнэн л хэрэгтэй.

- Түүхэн үнэн гэж их ярьдаг, маргадаг. Таныхаар бол түүхэн үнэн гэж юу вэ ? 
-Түүхэн үнэн гэдэг бол хэрэгцээ. Нөгөө талаасаа энэ бол мөрөөдөл. Зуун хувь үнэн түүх гэдэг ховор. Яагаад гэвэл өнгөрсөнийг бүрэн бүтэн мэдэх боломж хомс. Хэсэгчлэн мэдэж байвал их юм. Өнгөрснөө байтугай өнөөдрөө ч бүрэн мэдээгүй яваа. Хэсэгчлэн мэддэг нэг нь субъектив ганц өнцгөөсөө л тусгана. Субъектив олон өнцөг нийлж байж объектив дүрслэл, түүхэн үнэнд ойртоно.

- Тийм байх шүү...
- Жишээ нь, сүүлийн үед түүхэн нэг сэдэв их яригдах болж. БНМАУ-г ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн хэсэг болгоё хэмээн манай зарим удирдлагууд Сталинаас гуйсан мэт яригддаг. Үүнийг нь Цэдэнбал дарга цаанаас нь санаачлан зохион байгуулж байсан гэж ч бас ярьдаг. Энэ үнэн үү ? Үнэн юм бол яагаад ийм санаачлага гаргах болов ? Үүнийгээ ямар хүрээнд, хэдийд ярив ?Хэн хэн, ямар байр суурьтай байв ? Үүний баримт нотолгоо нь юу вэ ? Тэдгээр нь хэр баттай юм? Тийм баттай ноттой баримт би олж үзээгүй. Гэтэл дээрх яриа гарсаар л байна. Тусгаар тогтнолоо оройн дээд үнэт зүйл гэж шүтдэг монголчууд бид энэ яриа үнэн, худал гэдгийг мэдэх эрхтэй, мэдэх ёстой. Үнэн худал эсэх нь албаны баримт бичиг гэхээсээ тэр үеийн түүхэн хүмүүсийн яриа хөөрөө, үлдсэн захиа занаа, дурсамж намтраас л илүү тодорхой болох болов уу гэж боддог. Мэдмээр санагддаг, мэдэх ёстой иймэрхүү түүхэн өөр сэдэв олон бий.

- Жишээ нь, өөр ямар сэдэв гэж ?
- Жишээ нь, “Сэхээтний төөрөгдөл” гэж байна. Намайг төрж байхад ид өрнөж байсан үйл явц бололтой. Тухайн үеийн нийгмийг таг хаалттай нийгэм байсан гэж үздэг. Гэтэл эрэг шургийг нь жоохон суллан “юу бодож явдгаа ярь ярь” хэмээн дээрээс дохисон гэдэг. Үүнийг нь сонсоод эрх чөлөөг хүссэн сэхээтнүүд сэтгэлээ уудлан баахан юм ярьж. Тэр бүхнийг нь тэмдэглэж аваад түрүүлж дугарсан нэлээд хэдэн хөхөөний амыг тас хөлдөөсөн байдаг. Үүнийг хэн, яах гэж зохион байгуулав ? Хаалттай нийгмийн “хөхөөнүүд” яг юу гэж “донгодож”, ямар ямар хүсэл, мөрөөдлөө нам засагтаа гэнэдэж дэлгэв ? Энэ бол маш сонин сэдэв. Хаалттай нийгмийн “хөхөөний мөрөөдөл” нь юу байв ? Энэ бол бидний аав, ээжийн идэр залуу нас юм л даа. Эсвэл эзэн Чингисийнхээ 800 жилийн ойг тэмдэглэх гээд гутаасан түүхэн том сэдэв байна. Яаж сайхан өрнөөд, яаж муухай өндөрлөв дөө ? Мань мэт төрсөнөөс хойш өрнөсөн энэ мэт эмгэнэлт олон үйл явдлыг үнэн бодитоор нь, бүрэн дүүрнээр нь мэдээгүй л явна. Бүр саяхны, 1980-аад оны олон үйл явдлын наанаа харагдаж, цаанаа далдлагдсан олон учрыг бид бүрэн дүүрэн олж чадлуу ? Үгүй л байна.. Энэ мэтийн сэдэв маш олон бий.

- Та ингэсээр яваад аав шигээ түүхч болох гэж байгаа юм биш биз ?
- Түүхч болох хөг маань өнгөрсөн. Түүхч гэдэг бүх насаараа энэ чиглэлээр ном уншиж, архив уудалж, баримт хайж, бясалгаж байж олдог, болдог мэргэжил. Би бол улс орныхоо түүхийг үнэн бодитоор нь мэдэхийг хүсдэг Монгол Улсын нэгэн иргэн. Сүүлийн үед түүхэн үнэний талаарх иргэний байр суурь маань идэвхжээд ирсэн нь харин үнэн. 

- Идэвхитэй болсон учраас нийгэмлэг байгуулсан хэрэг үү ?
- Халаглаж суухаар хагас хугас ч гэлээ зүтгэл гаргая гэж бодсон юм. Миний бодлоор түүхэн үнэнд ойртоход хоёр гурван зарчим, шалгуур чухал байх. Нэгд, түүх үнэн бодит баримт дээр суурилсан байх естой. Нэг биш, нэг хэсэг, нэг хөсөг баримт байх учиртай. Гэтэл түүхэн үйл явдлыг гэрчлэх бодит баримт сэлт нэн ховор олддог бололтой. Далайн гүнд сувдны хайгуул хийхтэй адил гэдэг. Ялангуяа манайх шиг нүүдэлчний ахуйтай явсаар ирсэн, хаалттай байсан улсад. Ганц нэг баримт сэлт байлаа ч түүнийг нь юуны ч хамаагүй нотолгоо баталгаа болгодог байлаа. Жишээ нь, социализмын үед бичсэн бүх түүх тодорхой баримт дээр тулгуурласан ч тухайн үеийн үзэл суртлын хэвэнд тэр чигээрээ цутгагдсан гэдгээрээ үнэнийг нэлээд завхруулсан байдаг.

- Дараа дараагийн зарчим нь юу юм бэ ?
- Хоёрт, улс орны түүх гэдэг маань дан ганц улс төрийн салбар биш. Урлаг соёл, утга зохиол, гэгээрэл боловсрол, шинжлэх ухаан, спорт биеийн тамир гээд амьдрал ахуйн бүхий л салбарын түүхэн үйл явдал, алдаа оноог хамрах ёстой биз. Гуравт, түүх бичиж байнаа гээд аль нэг тийш туйлшрах ёсгүй. Түүхээ, түүхэн хүмүүсээ өндөг шиг өөгүй болгон өргөмжлөх хэрэггүй.Өөрийнхөө бодсоныг өвөг дээдсийнх мэт харуулах, өөрийнхөө чадаагүйг өвөг дээдсээрээ нөхөх гэж оролдох бас хэрэггүй. Тэгвэл түүх биш үлгэр домог болно. Эсвэл нөгөө тийш нь хэлтийлгэж өнгөрсөн түүхээ дан хараар будах есгүй. Тас харанхуй шөнө бөөн хар хэрээ нисээд л, дан хар баасаар баагаад л, хар мөр татуулаад л байсан мэт өнгөрснөө дүрслэх хэрэггүй. Тэгвэл түүх биш гүтгэлэг болно. Түүхэн хүн гэдэг бол бусадтайгаа адил аав ээжээс төрж, алдаж онохыг хослуулж, хорвоогийн тоос бужигнуулж, идсэн ууснаа гадагшлуулж явсан,махан биетэй, ясан арагтай, арьсан бүрхүүлтэй хүн л байсан. Улс ардынхаа үүх түүхэнд их, багаар нөлөөлсөн учраас л бусдаасаа онцгойрч “түүхэн” хэмээн тооцогддог. Түүхэн үнэн гэдэг бол хар цагаан хоёр туйлын дундуур мушгиран урсах тунгалаг горхи гэж хэлж болмоор. Энэ горхиноос ундаалъя гэсэн хувийн гэмээр хүсэл, зорилгодоо автан бидний хэдэн хүн  “Хүмүүн хорвоо” нийгэмлэг байгуулсан санаатай. 

-Танай нийгэмлэгээс эрхлээд хэдэн ном гаргав, одоо юун дээр ажиллаж байгаа вэ ? 
- Нийгэмлэг маань байгуулагдаад хоёр жилийн нүүр үзлээ. Энэ хугацаанд Чойбалсан, Цэдэнбал, Батмөнх, Бодоо, Ханддорж, Нацагдорж, Намдаг, Дамдинсүрэн зэрэг Монголын улс төр, урлаг соёл, шинжлэх ухааны том том зүтгэлтнүүдийн намтрыг бүтээх ажлыг дэмжин тэтгэж, зохион байгууллаа. Одоо Сүхбаатар, Бадамдорж, Амар, Гэндэн, Дамба, Ширэндэв, Чойням зэрэг хүмүүсийн намтар бэлтгэгдэж байна. Цэнд, Төмөр-Очир, Бямбын Ринчен зэрэг хүмүүсийн намтар бичүүлэх санаатай ч яг барьж аваад бичих хүмүүсээ хараахан олоогүй. Гэхдээ ажил маань аажим аажмаар явж л байна.  

-Эдгээр бүтээл нийтлэгдэн гарахад танай нийгэмлэг яг ямар үүрэг гүйцэтгэдэг юм бэ ?
-Бидний үүрэг тодорхой. Нэгд, намтрыг нь бичих түүхэн хүнээ хэлэлцэн тодруулдаг. Хоёрт, энэ намтрыг чухам хэнээр бичүүлэх вэ гэдэг дээрээ ярилцдаг. Гуравт, гарч ирсэн ноорог, төслийг нь уншиж саналаа нэмэрлэдэг. Дөрөвт, энэ бүх ажлыг өөрийн хүчээр дэмжин тэтгэж, зохион байгуулдаг. 

- Бодит баримт дээр суурилсан үнэн түүх, намтар унших сайхан. Гэхдээ танай нийгэмлэгээс эрхлэн захиалан бичүүлсэн, нийтлэгдсэн энэ бүтээлүүддээ та хувьдаа сэтгэл ханамжтай байдаг уу ?
- Ой модон дотор өндөр ч бий, нам ч бий гэдэг шиг уран зохиолын ч бай, түүхэн ч бай бүтээл бүр өөр. Эцсийн дүндээ түүхийг хүн бүтээдэг шиг, түүхийг хүн л бичдэг. Түүхэн намтар бичээд сууж буй хувь хүний хүчин зүйл асар их. Тухайн хүний мэдлэг боловсрол, авъяас чадвар,ааш араншин,хувийн хандлага, олж чадсан шинэ баримт зэргээс их юм хамаарна. Үүнээс гадна тухайн цаг үеийн онцлог, нийгмийн захиалга, өгөгдсөн цаг хугацаа гээд маш олон зүйл хөндлөнгөөс нөлөөлдөг биз. Амар ажил биш.

- Энэ сайхан ажил тань бүтэмжтэй байгаасай гэж хүсэн ерөөе. Тантай хавар мэндэлж уулзсанаас хойш яах ийхийн зуургүй хоёр улирал солигдчихож. Цаг хугацаа дэндүү хурдалж байна шүү.Таныг сонгууль дуусгаад л ар гэрийнхнээ бүгдийг нь дагуулаад хотоос дайжиж,хөдөө гарсан сураг сонссон...
-Дайжих юу байхав. Хотод төрж өссөн, эндээ дассан мань мэт хотоос дайжлаа гээд хаачив гэж. Хөдөө явсан, нэлээд удсан. Ар гэрийнхнээ бүгдийг нь дагуулаад сайхан сайхан газар үзлээ.

- Ар гэрийнхэн гэснээс танай ам бүл хэр олуулаа вэ ?
- Намайг арван дөрөвтэй байхад аав маань бурхан болж би ээжтэй хоёулаа үлдэж байлаа. Одоо манай ам бүл арвижсан. Авгай хүүхэд, охид хүргэд, зээ нийлээд ам бүлийн тоо арав гарсан.Тэднийгээ энэ зун бүгдийг нь аваад ээжийнхээ судалж, тордсоор ирсэн Завханы Улаагчны Хар нуур дээр очсон.Их Монголын бичил загвар уу даа гэж дуу алдмаар содон байгалтай газар. Баруун хойноосоо модтой уултай, зүүн талаасаа хээр тал, урдаасаа элсэн манханаар хүрээлүүлсэн номин цэнхэр нуур бий.Чи тэнд очиж үзсэн үү, Ганчимэг ээ ?

-Үзсэн... Дулмаа гуай тэнд цагаан загас олноор нутагшуулсан гэдэг байх аа ?
- Тийм. Би ч бас тэр ажилд нь нэрээ хавчуулсан гэдгээрээ онгирдог. Дөчөөд жилийн тэртээ загасгүй байсан энэ нууранд би ээжийн дагалдан хийж цагаан загасны хагас сая орчим жарамгай нутагшуулж билээ. Нэг том гялгар уутанд тавин литр ус, тавин мянган жарамгай хийж хүчил төрөгч шахан битүүмжилсэн байдаг. Арван хэдэн уутаа хорин дөрвөн цагийн дотор багтаж нутагшуулах газраа хүргэсэн байх естой. Тэр хэд нь урт замын бартаа даахгүй хагарч, дэлбэрч магадгүй тул нялх хүүхэд шиг бөөцийлөх хэрэгтэй. Тэгээд нутгийн ус, нөхцөл байдалд нь дасгаж байгаад нууранд тавина. Байгалийн тэжээл сайтай нуур учраас гурван жилийн дотор л тохойн чинээ том загас болдог. Намайг Москвад оюутан байхад ээж маань унаган сүргийн дээж гэсээр алтан шаргал өнгө суутал нь утсан хэдэн загас авчирч дайлж байлаа. Тос ихтэй, мах нь нь мөлжүүртэй сайхан загас... 

- Одоо тэр нуур загас ихтэй юу ?
-Овоо болсон гэсэн. Жилдээ зуугаад тонн загас зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй тэндээс агнадаг дуулдсан. Агнахад буруу юу байх вэ. Гэхдээ үндсэн сүргийг нь хороох хэмжээнд агнах, түрсээ шахаж буй үед нь барих нь асар их хөнөөлтэй. Ная гарсан ээж маань хууль бус ийм агнуурыг зогсоох гэж өвөл, зунгүй л судалгааны ажлынхаа хажуугаар хулгайн загасчидтай тэмцсээр, үзэлцсээр ирлээ. Нутаг орныхны дотор энэ тэмцлийг нь дэмждэг нь ч байна, дэмжсэн царайлдаг нь ч байна. Манайд юм хийх, үр дүнд хүргэх  амаргүй. Гэхдээ хийдгээ хийгээд, үр дүнгээ үзсэн байхад урамтай. Ээжийнхээ тэр урмыг нь сэргээхээр хүүхэд багачуулаа дагуулж очсон маань тэр.

-Тэгж явах үнэхээр сайхан байх. Хотын элдэв шуугиангүй, энд тэндээс оролдоод байх өдөөн хатгалгагүй... Тийм үү.
-Тийм. Их хотын уур уцаар, ухаан жолоогүй олон амбицаас түр ч гэлээ зайлж байхгүй бол горьгүй. Тэгээд ч энэ жилийн зуншлага хотод шигдээд байхын аргагүй тансаг сайхан байлаа. Нар хур тэгширч, ойрын хорин жил цухуйж байгаагүй цэцэг ургамал гарлаа гэж нутгийн хөгшчүүд ярьж байхыг нь сонслоо. 

- Тантай өнгөрсөн зуны сонгуулийн тухай ярилцмаар байна. Байгалийн жамаар улирал солигдох нь ч болдог л зүйл. Улс төрийн улирлыг харин та нар тачигнаж орж ирээд сольчихлоо. 
-Тэр ч юу л бол. Хүн тачигнахаар солигддог улирал гэж юу байх вэ. Аль ч улирал цаад жамаараа, цаг нь болоод л солигддог. Улс төрийн ч улирал солигдоход хувь хүмүүсийн оролцоо нөлөө үнэндээ бага. Цаг цагаараа, цахилдаг хөхөөрөө байдаггүй. Амьдралын энэ зүй тогтлыг хүн өөрчилж барахгүй.

-Та тэгээд энэ зуны сонгуулийн үр дүнг амьдралын зүй тогтол гэж дүгнэж байгаа юм уу ?
-Улс төрийн өрөг өөрчлөгдөх нь зүй тогтол байсан биз. Харин энэ өөрчлөлтийн тодорхой үр дүн, тооны харьцаа бол үйлийн үр. Энэ хоёр хоорондоо бас ч гэж ялгаатай.

- Танай энэ ялалтын тухай асуух юм их байна. Ажиглалт хийж, амьтан хүнийг шинжиж явдаг зангаар энэ тухай ярьж байгаа юм биш шүү. Үнэндээ миний хувьд жаахан эрүүл биш, хэтийдсэн, ид шид үйлчилчихсэн ч юм шиг, нэг тийм амттай биш ялалт санагдсан. 
-Хүн хүний харах өнцөг өөр. Хэтийдсэн гэж ярих нь хөндлөнгөөс харж буй чиний л өнцөг. Минийхээр бол тухайн нөхцөл байдалд авах боломжтойгоо л бид авлаа. Ялалт эрүүл бишдээ яасан гэж ? Эрх баригчдын өөрсдийнх нь тогтоосон хууль дүрмээр л явсан. Хэтийдсэн гэвэл мажоритар сонгуулийн тогтолцооны онцлог нь энэ. Тэр л үйлчиллээ. Хуу хамдаг, эсвэл ангайтал алддаг л тогтолцоо. Энд  ямар нэгэн ид шид, илбэ булхай ороогүй.

- Сонгуулийн үр дүн олныг цочирдуулсан. Жаран таван суудал авна гэж та төсөөлж байсан уу ? Мэдэж, төсөөлж байсан гэх хүн мэр сэр гарч ирээд ч байх шиг...
- Би бол олонхи болно гэж төсөөлж, найдаж, зүтгэж байсан. Харин яг жаран тав болно гэж хэн, яаж мэдэх билээ. Мэдэж байсан гэх хүмүүс гарч ирж байгаа бол инээдтэй л юм. Үүнийг мэдэх арга үгүй. Тэгэх тусмаа мажоритар сонгуулийн үр дүнг. Хоромхон зуур сүүлээрээ нааш цааш эвгүй шавхуурдаж ороолгодог тогтолцоо. Урьдчилж тооцоо гаргахад хэцүү. 

-Жаран тав гэхээр нөгөө “бор халзан хонины” тухай үлгэр л санагдаад байх юм...
-Үгүйсгэх хандлага гэдэг нь дотроос чинь хатгаад байна. Тийм болохоор сонгуулийн үр дүн үлгэр шиг санагдаад байгаа байлгүй. 2012 онд “сонгуулиа яагаад алдаж орхив оо, танайхан” гэж ирээд л биднийгээ тавлаад байсан. Одоо “бор халзан хонь” гэж адлаж байна.  Авсан ч, алдсан ч шүүмжлүүлж байх ёстой юм аа даа (инээв)...

-Хэдийгээр та өөрөө намынхаа сонгуулийг шууд удирдаагүй гээд байсан ч завсаргүй л ажиллах шиг болсон. Танай намын нэг нөхөр  “За, даа газар газрын атаманууд маань бүгд ирсээн. Ингээд голомтоо тойроод ажиллацгааж байна” гэж хүртэл дуу алдсан. Хамгийн том атаман нь мэдээж та байх л даа, тийм үү ?
- “Атаман” гэх наад марзан үгийг чинь сонсоогүй удаж. Нусгай пацаан явсан насыг минь санагдуулсан орос үг явж байна.  

- Уг нь түрэг-монгол гаралтай үг гэсэн, углуургаар нь хөөвөл...
-Тийм үү. Парламентын сонгууль бол “газар газрын атаман” цуглаад бужигнуулдаг пацаануудын тоглоом биш л дээ. Энэ бол том улс төр, том хариуцлага. Сонгуулийг намын удирдлага удирдсан. Мань мэт бол тусалсан, зөвлөсөн. Атаман гэснээс би хэзээ ч атаман байгаагүй, одоо ч биш. Том ч биш, жижиг ч биш. Тэгээд ч намд атаман огт хэрэггүй. Ямар гудамжны бүлэг пацаан, эсвэл Кубань нутгийн казак цэргүүдийг жагсаах гэж байгаа биш.Намд эв нэгдэл, итгэл, зүтгэл гурав хэрэгтэй. Үзэл бодлын, үйл ажиллагааны нэгдэл. Хамтаараа чадна гэсэн итгэл. Зөв зохион байгуулсан олны зүтгэл. Нам дотор том, жижиг атаманууд тодрохоор яаж балардаг, хоорондоо үзсээр яаж сөхөрдөгийг хажуухнаасаа харлаа. Мөн ганц том атамантай нам ч ахидаггүйг бас үзлээ. Манай намд ганц том атаман гэхээр ойлголт, харьцаа шинэ зууны эхэнд үүсээд эхэлсэн. Одоо бол тийм юм байхгүй. Байхгүй болгох гэж олуулаа зүтгэсэн, хамтын тэр зүтгэл маань ч бүтсэн. 

-Ингэхэд өнгөрсөн зуны сонгуулийн хэтийдсэн энэ үр дүнд юу нөлөөлөв өө, таны бодлоор? Өрсөлдөгч тааруухан байсан гэхээс өөр дүгнэлт сонсмоор байна...
-Өрсөлдөгч тааруухан байгаагүй. Эрх баригч АН, МАХН хоёр, дээр нь эрэлхэг хурц бие даагчид гээд нэг биш, нэг хэсэг өрсөлдөгч цаан нь жагссан. Нэг биш, олон фронтоор үзэх шаардлага бидэнд тулгарсан. Гол өрсөлдөгч байсан АН гэж өнгө мөнгөтэй, бяр тэнхээтэй, ойж буусан, омогтой давлиун, шазруун бөх таарсан. Эдгээр шинж нь арай хэтрээд, халгиа цалгиатай барилдаад тэр бөх унасан. Гэхдээ манай амжилтыг зөвхөн өрсөлдөгч айлын сул тал, алдаан дээр амилсан гэж ярих хүнтэй таарсан. Энэ бол өрөөсгөл дүгнэлт.

-Тэгвэл танай амжилт яг юун дээр амилсан гэж та бодож байна вэ. Амжилтийн гол нууц гэж байдаг даа...
-Амжилтын гол нууц нь тэр байлаа гээд онцлоод хэлчих зүйл надад алга. Тэгээд ч нэгэнт болоод өнгөрсөн сонгуулийн тухай одоо ярих хэрэг байгаа ч юмуу. Харин нэг зүйлийг заавал хэлэх ёстой. Айлын алдаа ашиглаж чадахаас гадна өөрсдөө өөдтэй байхгүй бол ялалт өөрөө ирэхгүй. 

-Өнгөрсөн сонгуулийн тухай ярих хэрэг байна уу гэлээ. Миний бодлоор сонгуулийн дараах яриа харин ч чухал. Яагаад гэвэл сонгуулийн өмнө амлалт голдуу ярьдаг бол, сонгуулийн дараа дүгнэлт, ухаарал ярьдаг. Би тантай олон сонгуулийн тухай ярьж, таны дүгнэлтийг сонсож байсан. Та нэг удаа “Ялалтыг үрчлэх эцэг олон. Харин ялагдал хэмээх хүү өнчин хоцордог” гэж байсан. Таны энэ үгийг мартдаггүй юм. Одоо тэгээд ялалт үрчлэх эцэг олон гарч ирж байна уу ?
-Одоохондоо гайгүй байх шиг. Гэхдээ сонгуулийн тоос холдон замхрах тусам “өөрийн сайндаа яллаа би” гэж боддог, ярьдаг хүний тоо нэмэгдсээр дараагийн сонгуульд тулж очдог. Тулж очоод намаас дахин нэр дэвших, намынхаа нэр хүнд, дэмжлэгийг дахин ашиглахыг юу юунаас илүү чухалчилдаг. Дахин сонгогдож чадвал “өөрийн хүчээр л яллаа би” гэж дахиад л яриад эхэлдэг.“Чөтгөрийн тойрог” гэмээр ийм нэг үзэгдэл бий нь бий. Гэхдээ энэ бол амьдралд гардаг, шийдэж болдог асуудал. Гол нь хүүхэд өнчрөөгүй нь л их юм.

-“Амжилтанд хүрэх шороон замын битүү тоос нь алдаа мадаг байдаг” гэж та бас хэлж билээ. Энэ удаагийн сонгуулиар алдаа их гарав уу ?
-Гарсан. Ажил хийж байгаа учраас, олуулаа олон чиглэлээр ажиллаж байгаа учраас алдаа гараад байдаг. Би өөрөө алдсан, бусад нөхөд маань ч бас алдсан. Буруу тооцсон, буруу мэдэрсэн, буруу хөдөлсөн, буруу ярьсан гээд юм юм бий. Гэхдээ алдааны тоо оносноосоо арай бага байсан учраас бид амжилтанд хүрлээ.

- Таныг сонгуулийн оновчтой стратеги, тактик бодож олохдоо сайн гэж өөрийнхөн тань байтугай өрсөлдөгч нар чинь хүлээн зөвшөөрдөг...
- Би сонгуулийн олон компани зохион байгуулж, байгуулалцаж явсан. Бага сага туршлага бий. Гэхдээ манай намд сонгуулийн стратеги тактик, арга заль, технологи менежмент сайн мэддэг, хийдэг хүмүүс шат шатандаа цөөнгүй. Тиймээс намайг онцолж хөөргөөд л, энэ буурал толгойд минь “сонины цаасан малгай” углах гэх хэрэггүй. Чи мэднэ. Бид хоёр олон удаа уулзаж, ярилцаж байсан гэж чи өөрөө түрүүн хэллээ шүү дээ, Ганчимэг ээ...

- Танай намын төв аппаратад сүүлийн жилүүдэд шинэ залуу хүмүүс олноор орсон гэсэн. Тэд танд ямар санагдав. Тань шиг хуучин кадруудад тэд гологдож байна уу ?
- Ажил хийхдээ би хүмүүсийг нас, хүйсээр нь ялгадаггүй. Залуу хөгшин, эр эм байх нь тухайн хүний хувийн асуудал. Ажил хийж байхад зүтгэл, хариуцлага л чухал. Тэр хоёр нь байхад ажлын мэдлэг, мэдрэмж, туршлага гэдэг нь өөрөө хуримтлагдаж зузаардаг. Залуусын тухай чи онцолж асууж байна. Ажилдаа зүтгэлтэй, алдаа, эрсдэл гаргахаас айдаггүй, боловсролтой, бодолтой сайхан залуус олон байна. Намын залуус ч байлаа, нам бус залуус ч байлаа. Сонгуулийг зөвхөн намч сэтгэлгээ, намын аппаратын хүчээр хийнэ гэвэл орчин тойрноо явцуу өнцгөөс харах гээд байдаг. Тиймээс энэ зуны сонгуулиар нам бус залуусын оролцоо, дэмжлэг тун чухал байлаа. Орчин цагийн хэлээр үүнийг “аутсорсинг” гээд байх шиг...

- Сонгуулийн үеэр таныг штаб дотроо зад ширүүлдэг гэж дуулсан юм байна... 
- Тэр худлаа. Ширүүллээ гээд ажил бүтэхгүй. Харин ч үл ойлголцлын хана хэрэм үүснэ.Сонгуулийн үед багийн нягтрал, ойлголцол бол амин чухал. Дээр нь хариуцсан хариуцсан ажилдаа эзэн байх хэрэгтэй. Сонгууль хийх мөнхийн жор гэж хаана ч үгүй. Тухайн нөхцөлд нь тааруулж, угтуулж шийдвэрээ шат шатандаа гаргадаг. Шийдвэр гаргахаас айдаггүй, хариуцлага, эрсдэлээ хаана хаанаа мэддэг, даадаг байх ёстой. Энгийн энэ логикийг сонгууль хийж буй баг бүрэлдэхүүн тархи, зүрхээрээ мэдэрдэг байвал ажил бүтнэ, ялалт ирнэ.Сонгуулийн ажлын хамгийн гоё нь нэг баг, нэг хамтлаг болж нягтрах, тэгээд тэр багаараа амжилтанд хүрэх. Надтай олон сонгуулиар хамт ажилласан сэтгүүлч Авирмид найз маань нэг удаа “Сонгууль бол симфоон юм байна !” гэж уулга алдаж байсан. Тэр үнэн. Сонгуулийн ажил зөв зүгширвэл сонгууль хийж байгаа баг яг нэг том найрал хөгжим шиг жигдрэн хүчирхэг симфоон эгшиглүүлж байгаа юм шиг гоё болдог. Тиймээс би сонгуулийн ажилд дуртай. Уяач хүн наадмаа хүлээдэг шиг би сонгууль хүлээдэг. Би сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй хүн. Түүнийгээ нуудаггүй. Ялангуяа сонгуулийн үеэр. Ажилдаа эзэн хүнийг би магтана, дэмжинэ. Харин бусдын араар шигдээд, дүр эсгээд, хариуцлагаас зугтаад байгаа хүнд бол дургүй. Тийм хүнд бол шорвог гашуун үг заримдаа хэлнэ. Хилсдүүлсэн, хэтрүүлсэн бол би дараа нь уучлалт гуйна. Үгүй бол тэр надаас гуйна. Тэгээд л тэр. Асуудал дуусаа.

-Сонгууль болоод өнгөрлөө. Гэтэл сонгуулиар өгсөн амлалтаасаа танай нам буцаад байх шиг...
- Яаж буцаж байна гэж...
 

- Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэж амлалт өгчихөөд хуурлаа гэх шүүмжлэлд танай нам их өртлөө. Энд ямар нэг ойлголтын зөрүү байна уу ? Та юу гэж тайлбарлах вэ ?
- Үнэнээ хэлэхэд “мэргэжлийн Засгийн газар” гэж юу хэлээд байгааг би мэдэхгүй. Улс төр судлалд ч, төр эрхийн онолд ч ийм ойлголт, томъёолол байдгийг би олж үзээгүй. Гэхдээ би дутуу харсан байж мэднэ. Хар ухаанаар бодоход, тээврийн сайд нь жолооч, хүнсний сайд нь тогооч мэргэжилтэй байвал сайн гэх гээд байгаа юм шиг. Мэргэжлийн гэх Засгийн газарт мэргэжил мэргэжлийн төлөөлөл цуглаж суугаад хамтдаа гялалзтал ажиллах ёстой юм шиг ойлгож яриад, түүнийгээ нэхээд байх шиг. Гэтэл Засгийн газар бол мэргэжлийн сайчуудын шигшээ баг биш. Засгийн газар бол ялсан намын бодлого хэрэгжүүлдэг газар. Сонгуульд ялсан нам, түүний байгуулсан Засгийн газар нь амласнаа хэрэгжүүлэх нь сонгогч олон түмэнд чухал. Тэрнээс тэр Засгийн газарт ямар мэргэжлийн, хэн гэдэг нөхөр орж байгаа нь чухал биш. Мэргэжлийн мэдлэг, чадвар, туршлага чухал л даа. Гэхдээ Засгийн газар бол мэргэжлийн гэхээсээ танхимын зарчмаар ажиллах учиртай гүйцэтгэх дээд байгууллага юм.

- Танхимын зарчим гэдэг амьдрал дээрээ яг юу юм бэ тэгээд ?
- Дэлгэрэнгүй яривал цаг авна. Ганц үгээр хэлвэл энэ бол хариуцлагын тогтолцоо юм. Танхимын зарчим парламентын засагтай улсад үйлчилдэг. Манайх парламентын тогтолцоог сонгосон, тийм биз ? Ийм улсад улс төрийн гол фигур бол Ерөнхий сайд. Сонгуульд ялсан намынхаа амласныг хэрэгжүүлэх гол этгээд нь тэр бөгөөд ажлаа парламентын өмнө дангаар хариуцдаг. “Ялыг нь үүрвэл ямбыг нь эдлэнэ” гэгчээр Ерөнхий сайдын эрх мэдэл, гүйцэтгэх үүрэг, дарах жин их байх ёстой. Тийм ч учраас манай Үндсэн хуулинд “Ерөнхий сайд, эсхүл Засгийн газрын гишүүдийн тэн хагас нь огцорвол Засгийн газар бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорно” гэж заасан...

- Бусад улсад Ерөнхий сайд нь парламентаа тараах хүртэл эрх эдэлдэг л юм билээ?
- Бодлогын том асуудлаар парламентын олонхи, цөөнхтэй санал зөрөлдвөл Япон, Герман, Англи, Австри, Итали мэтийн парламентын сонгодог тогтолцоотой улсад Ерөнхий сайд нь парламентаа тарааж, ээлжит бус сонгууль зарлах эрхтэй. Ингэснээр санал зөрж буй асуудлаа сонгогч олон түмнээрээ хагалуулж, ардчиллын механизмаа ашиглаж байна гэсэн үг. Ерөнхий сайдаас парламентад оруулсан бодлогын асуудлыг тойрч эцэс төгсгөлгүй маргаан өрнүүлж, хийрхэх боломж хумигдана. Манайд ийм механизм байдаг ч болоосой гэж бодогддог... Гэхдээ энэ бол Үндсэн хуульд нэмэлт оруулж байж тийм болно.Улсын маань Ерөнхий сайд УИХ-аа тараах эрх эдэлдэггүй юмаа гэхэд намынхаа бодлогын хэрэгжилтийг голлон хариуцаж байгаа хүн учраас танхимаа бүрдүүлэх, танхимын гишүүдэд ажил үүрэг хуваарилах нь цэвэр түүний эрх мэдлийн асуудал байх ёстой. Танхимдаа тодорхой мэргэжлийн хүн авна уу, улс төрийн туршлагатай менежер авна уу Ерөнхий сайд өөрөө мэдэх естой юм, уг нь.

- Гэтэл манайд ямар байдаг билээ.Ерөнхийлөгч, спикер, намын бүлэг, сөрөг хүчин, өргөн олон түмэн гээд бүгд л Ерөнхий сайдын өмнөөс мэдэх, томилох гээд улайрцгаах юм...
- Харин тийм. Ялыг өөрт нь үлдээгээд ямбыг нь хуваалцах гэх нь буруу. Танхимаа бүрдүүлэх гол эрхийг нь Ерөнхий сайдаас булаагаад авчихлаар дараа нь түүнтэй хариуцлага хэрхэн, яаж тооцох билээ. Энэ буруу практик тогтоод удаж байна. Гээндээ ч, гоондоо ч бий гэдэг шиг энэ буруу практик хүнээсээ ч, хуулиасаа ч үүсэлтэй. Бид засаглалын реформоо хийхгүй бол горьгүй гэдгийн нэг нотолгоо бол энэ.

- Засгийн газар танхимын зарчмаар ажиллана гэдэг нь хуулийн заалт юм уу ?
-Тийм. Засгийн газрын тухай хуульд “Засгийн газар танхимын зарчмаар ажиллана” гэж заасан байсан. Энэ заалтын дагуу Засгийн газар аливаа асуудлыг танхимаараа хэлэлцэх боловч эцсийн шийдвэрийг Ерөнхий сайд, эрхэлсэн сайд хоёр гаргаж, үр дүнг хариуцдаг байлаа. Гэтэл энэ заалтыг 2004 онд байна уу даа хүчингүй болгосон. Одоогийн мөрдөж буй хуулинд Засгийн газар асуудлыг хэлэлцэж олонхийн саналд түшиглэн цөөнхийн саналыг хүндэтгэн үзэж шийдвэрлэнэ гэсэн шүү заалт оруулсан байсан. Үүнээс болж Ерөнхий сайд нь парламентын өмнө ажлаа дангаар хариуцдаг зарчим бүдгэрч “хамтын хариуцлагын зарчим” гэгч нь үйлчилж эхэлсэн. 

- Асуудлаа олонхийн саналаар, хамтын зарчмаар шийддэг байх нь зөв юм биш үү ?
-Өнгөн талаасаа бол тэгж харагддаг. Гэтэл үнэн хэрэгтээ “хамтын хариуцлага” гэдэг бол “эзэнгүй хариуцлага” л гэсэн үг. Олонхийн ардчилал парламент дотроо оршиг. Харин гүйцэтгэх засагт буух эзэнтэй, буцах хаягтай хариуцлага ноёлох естой. Ерөнхий сайд нь Засгийн газраа, сайд нь яамаа, хэлтсийн дарга нь хэлтсээ, ажилтан нь ажлаа бүрэн хариуцдаг байвал улс төрийн болон төрийн захиргааны хариуцлагын тогтолцоо босоо болно. 

- Тийм байх. Гэхдээ мэргэжлийн удирдлага хэрэгтэй биз дээ ? 
-Хэрэгтэй. Тодорхой яам, салбарын байгуллага, нэгжийн хэмжээнд микро болон мидиум менежмент хийхэд мэргэжлийн удирдлага зайлшгүй хэрэгтэй. Харин Засгийн газар бол улсын хэмжээний макро менежментийн бодлого боловсруулдаг, эрхэлдэг гүйцэтгэх дээд байгууллага. Үндсэн хуулийн маань суурь зарчим, үзэл санаа нь ийм юм.

-Тэгвэл танайхан сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө ”Мэргэжлийн Засгийн газар” байгуулна гэж яах гэж оруулсан юм бэ ?
- “Мэргэжлийн” гэх ойлголтын эсрэг талд нь “сайн дурын” гэх ойлголт явдаг. Сүүлийн хэдэн жилд Засгийн газарт мэдлэг, мэргэжил талаасаа “арай ч дээ” гэмээр сайд мэр сэр томилогдож, олныг гайхшруулж байсан учраас “шинэ Засгийн газар бол сайн дурынх биш” гэж онцлох шаардлага байсан байх. Үүнтэйгээ нийцүүлэн өнгөрсөн зун байгуулсан шинэ Засгийн газарт “мэргэжлийн” гэх тэр шалгуурт нь тэнцэх хүмүүс цөөнгүй орсон харагдсан.

- Шинэ Засгийн газар гэснээс та ажлынх нь гарааг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ ? Бас л элдэв шүүмжлэлд өртөөд байх шиг.
- Шүүмжлэл бол аль ч Засгийн газар байгуулагдсан өдрөөс нь л өрнөөд эхэлдэг, байдаг л зүйл. Харин дүгнэлт мүгнэлт хэлэхэд арай эрт байна.

- Тэгвэл гарч байгаа шүүмжлэлийн алиныг нь зөв гэж та бодож байна вэ гэж асууя ?
-Ортой, оргүй олон шүүмжлэлээр шинэ Засгийн газрыг олон талаас нь шүршиж байх шиг. Миний бодлоор энэ олон шүүмжлэлээс гурвыг нь хүлээж авахад илүүдэхгүй. Нэгд, бодит ажилтай гэхээсээ бөөн цаастай ноцолдон цаг алдаж байна гэсэн шүүмжлэл. Хоёрт, шийдэх естой олон асуудлаа ойлгомжтой, зохистой эрэмбэлээгүй байна гэсэн шүүмжлэл. Гуравт, Засгийн газраараа нэгэнт шийдээд оруулсан асуудлаа хамгаалж чадахгүй эргэж буцаад, будилаад байна гэсэн шүүмжлэл ортой. Гэхдээ Засагт хандан айхтар шүүмжлэл айлдах амархан, Засгийн ажил гардан эрхлэх гэдэг хэцүү гэдгийг би бас мэднэ. Тун хэцүү гараанаас ажлаа эхэлсэн шинэ Засгийн газрын тэргүүн ба гишүүдийн зүтгэе, бүтээе гэсэн зориг, эрмэлзлэлийг нь мохоох биш, дэмжих ёстой цаг учраас үүнээс илүү юм би яримааргүй байна. 

- Шинэ Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат, танхимын сайд нар танаас юм асууж, зөвлөлгөө авч байгаа юу ?
- Уулзаж ярилцдаг. Гэхдээ ашиг тустай зөвлөгөө өгөхийн тулд зөвлөгөө авч байгаа хүнд байгаа хэмжээний мэдээлэл хэрэгтэй. Надад тэр нь алга. Хаяа тэсэлгүй юм хэлмээр санагдавч биеэ барихыг хичээдэг. Заримдаа тэвчээр алдаад ганц нэг юм хэлнэ. Тэр маань тус болдог эсэхийг мэдэхгүй. Ус болвол яана.Тиймээс асуугаагүй байхад нь амаа хамхих бодлого барьж байгаа.

-Та түрүүн засаглалын реформ хийх хэрэгтэй гэж хэллээ. Үндсэн хуулийн хэдэн заалтыг солих тухай асуудал олон жил яригдаж байна. Мэдээж үүнийг том зөвшилцөл дээр суурилж хийх ёстой. Гэтэл манай парламентын чадавхи, ойлголцлын төвшин өндөрт гарч ирж өгөхгүй байна. Одоо тэгээд энэ адармаатай ажлыг танай эрээн мяраан 65 хийх ёстой юу, хийж чадах уу гэж танаас асуумаар байна.
-УИХ 76 гишүүнтэй. Тэдгээрийн 65 нь МАН-ын гишүүд. Хэнийг нь эрээн, хэнийг нь мяраан гээд байгаа юм. Бүгд л хуулийн дагуу сонгогдож, тангарагаа өргөсөн гишүүд. Үндсэн хууль, түүнд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ-ын нийт гишүүдийн дөрөвний гурваас доошгүйн саналаар батална гэж заасан байдаг. Өөрөөр хэлвэл  57 гишүүний санал хангалттай гэсэн үг. 

-Гэтэл тэдэнд ийм түүхэн боломж, эрх дарх ёс суртахууны утгаараа ирэх ёстой юм уу гэж би асуугаад байна л даа.
- Ёс суртахууны эрхгүй гэсэндээ яасан юм, энэ УИХ-ын гишүүд? Энд ёс суртахуун ярих хэрэггүй. Харин чиний түрүүн хэлсэн том зөвшилцөл хэрэгтэй нь үнэн. УИХ-д дийлэнх олонхи болсон нам Үндсэн хуулийг дангаараа шахуу өөрчилж болох уу, үүнийг нь улс төрийн бусад нам, нийгэм хүлээн зөвшөөрөх үүгэсэн асуулт байж болно.Тийм ч учраас Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудлаар ард нийтийн санал асуулга явуулсны дараа энэ асуудлаа УИХ-аар шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж манай МАН үздэг.
 
-Одоо АН-ын тухай ярья. Өнөөгийн АН-ын тухай асуухгүй байж чадахгүй нь. Энэ нам сонгуулийн шокноосоо гараагүй, одоо болтол дотроо учраа олж чадахгүй зовж байна. АН сул байх нь МАН-д ашигтай гэх яриа ч нисч харагдах. Таны бодол?
-Тэр бол тэнэг хүний яриа байна. Ганц баганатай гэр бид барьж үзсэн. Сэсээр улсын дэмжлэгтэйгээр тэр маань хэсэг тэссэн ч эцэстээ нурсан. Гэрийг хоёр багана түшдэг. Тэрний нэг МАН, нөгөө нь АН. Дэлхийн олон улс гүрний төрийн гэр хоёр баганатай л байдаг юм билээ. Тиймээс бид унадаг дугуй шинээр зохион бүтээх гээд хэрэггүй. АН учраа олохгүй л явна. Учраа хурдан олоод, зуд цасанд дарагдсан гэрийнхээ даац хуваалцах баганын хэмжээнд түргэн босоод ирээсэй билээ л гэж хүсч байна. Үлдсэн ганц баганын даац нь хэтэрч магадгүй байна шүү. Надад АН-ын зовлонгийн тухай мэдэх юм бага. Тэгээд ч айлын зовлон яриад яах юм. Бидэнд өөрийн зовлон хангалттай бий. Тэрнийгээ ярьсан нь дээр. Гэхдээ бид намын асуудлаа дотроо ярьдаг. 

- Хоёр нам хамтарсны хүчинд 2008-2010 оны эдиийн засгийн хямралыг хохирол багатай түргэн туулсан. Гэвч МАНАН гэх нэгдэл мангаа шиг яригдаж хэлцэгддэг болчихжээ. Нэг талаар гунигтай ч юм шиг, бидэнд хамтарч ажиллах, хамтдаа даван туулах тухай ойлголт ахин иртлээ мөдгүй юм шиг санагдах... МАНАН анх татуулсан хүн гэж яригддаг таны бодлыг сонсмоор байна.
- Яг нарийндаа гэвэл МАНАН анх татсан нь 2004 оны намар юм шүү дээ. Би тэр үед Москвад элчингээр сууж байсан. МАНАН анх татуулсан эзэн нь түүнийгээ одоо мангаа гэж ярьдаг болсон. Гэхдээ үүнийг орхиё... Ярьж байгаа энэ сэдвийн талаар надад нэгэн том итгэл үнэмшил байдаг. Улс орноо гэсэн тодорхой том бодлого, зорилт дээр “За гэвэл ёогүй” байдаг монгол эрсийн ёсоор том МАНАН татуулвал үр дүнд хүрч болдог юм билээ. Үүнийг 2008-2012 бүрэн эрхийн хугацаа бүрэн харуулсан. Тэрнээс жижигхэн бодол дээр татуулсан жижиг манан жижигхэн салхинд л амархан замхарна.  

-Таныг эрх мэдлийн сэнтийд эргэж гарч ирнэ гэх мэргэ төлөг одоо ч явсаар байна. Ялангуяа Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын мэдлийн медиа хэрэгслүүд үүнийг байнга янз бүрийн хэлбэрээр сануулж, таныг төнхөж байдаг. Харин та түүний тухай нэг л үг хэлсэн. “Өмнө нь би Н.Энхбаярыгаа мэддэг байсан. Одоо бол огт ойлгохоо больсон” гэж. Та хоёр бага залуугаасаа үерхсэн гэдэг. Одоо түүнийг ойлгосон уу, эсвэл бүр түүний тухай сэдвийг өөртөө хаасан уу?
-Надаас Энхбаярыг, Энхбаяраас намайг асуудгаа та нар одоо больмоор юм. Одоо аль аль маань амар заяагаа үзэх цаг болсон. Бид хоёр нэг хэсэг хамтдаа зүтгэж байсан. Одоо тэр маань тусдаа. Би тусдаа.

-Манай ардчилалд үнэхээр бодит хямрал нүүрлэсэн гэдэгтэй шинжээчид ч, улстөрчид ч санал нэгдэж байна. Бүх зүйлд аврах боломж, гарц байдаг. Монголын ардчиллыг аврахын тулд эн тэргүүнд ямар алхам хийх ёстой вэ, амьдралаа яаж өөд татах вэ гэж хаа хаанаа асууцгааж байх шиг байна л даа. Энэ чинь бидний л жаргал зовлон болохоор өөрийн эрхгүй бүгд энэ зүг харцгааж байгаа биз?
- Тийм байх. Гэхдээ би мэдэхгүй. Наадах чинь наддаа дэндүү томдсон сэдэв байна. Тэрэг нь мориныхоо урд гарчихаад байгаа юм манайд. Одоо эдийн засгаа урдаа, улс төрөө ард нь залгавал ардчилал маань ч урагшлан, амьдрал маань ч сайжрах биз гэж бүдүүн тойм юм хэлъе. Хоёулаа олон сэдвээр удаан ярилцлаа. Тархи минь гашилж байна. Чөлөө авъя. Дараа дахин уулзаж өөр олон сайхан сэдвээр буу халъя. Тэгэх үү ?

-Баабарын хэлсэн нэг үг бий. “Бидний үеийнхэн явж дууссаны дараа л энэ бүх юм цэвэршинэ” гэсэн. Тухайн үедээ асар их шүүмжлэл дагуулж байсан энэ үг одоогийн АН-ынхны амьдралыг харахад өөрийн эрхгүй санаанд орж ирэх юм. Бас таны нэг үг бий. “Манай үеийнхэн улс төрд дэндүү удлаа. Биологийн бус, улс төрийн насны хувьд үе өөрчлөгдөж байж нийгэм урагшилна гэдэгт итгэдэг” гэсэн байсан... 
- Аль хөхөө нь түрүүлж донгодсон юм болоо, мэдэхгүй юм. Нэг санааг хоёр өөрөөр л донгодсон байна ш дээ. Ялгаа нь нэг нь товч цэгцтэй донгодож. Нөгөөдөх нь гоё донгодох гээд нуршиж орхиж. Гэхдээ бид хоёр хэн нэгнээсээ будаа идээгүй байх. Огт өөр хоёр намын, огт өөр хоёр хүний толгойд төрсөн адилхан гунигтай бодол байна. Гунигтай хүнээр бодлого бүү бодуул гэдэг дээ. За баярлалаа, Ганчимэг ээ.

-Танд ч баярлалаа. Тантай ярилцах урамтай байдаг. Мэдэхгүйгээ мэдэхгүй, мэддэгээ түс тас хариулдаг тань сайхан. Би тантай өөр олон сэдвээр ярилцмаар байна. Баабар та хоёрын үерхэл, Энхбаяр та хоёрын дайсагнал, хоёр том намын зовлон ба ирээдүй гээд олон сэдэв бий.Үнэн хэрэгтээ Монголын хоёр том намыг хориодхон улстөрчийн хувийн харилцааны зөрчил баллаж хаясан гэх дүгнэлтийг одоогийн залуус эрс хатуу хэлэх болж. Тэр хориодхон хүний дотор таны нэр явж л таараа. Дараа уулзахдаа энэ хэдэн сэдвээр ярилцах уу ?

- Болж байна. Баяртай.