“Ярилцъя” булан энэ удаагийн зочноороо ҮШН-ын анхны дарга, МУ-ын гавъяат эдийн засагч М.Энхсайханыг урьлаа.

-Та бол монголын улс төрийн нөлөөтэй лидерүүдийн нэг. Харин сүүлийн үед харьцангуй нам жим амьдарч байсан М.Энхсайхан ил гарч ирж, шуугиан тарьсан мэдэгдлийг нэг бус хийчих шиг боллоо. Энэ нь ч бай-ндаа тусч, зарим нь сонгуулиа хаячихаад тань руу дайрч эхлэх шиг?

-Ерөнхийдөө энэ удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн кампанит ажиллагааг урьд өмнөхөөсөө жаахан агуулга багатай явагдаж байна уу гэж би харж байгаа. Тэрний л нотолгоо байх. Би олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр нэг их гараад байдаггүй л дээ. Нэг удаа “Өнөөдөр” сонинд ярилцлага өгөхөд л бүгд л над руу асаад довтолж байна гэдэг нь өөрөө юуг хэлж байна гэхээр угаасаа л кампани нь агуулгагүй байсан. Тийм учраас хэн л юу ярьж байна, тэр хүнтэй ноцолддог хэлбэр гарч ирж байгаа нь өөрөө явуулж байгаа кампани нь утга муутай байгаагийн л илэрхийлэл. Гэхдээ яахав манай сонгогчид хар цагааныг ялгах байх. Хэн нь хэн бэ гэдгийг ялгах байх. Хэн нь юу хийж байсан юм, хэн нь юу ярьж байсан юм, хэн нь хэлсэн амандаа хүрдэг юм гэдгийг ялгах байх гэдэгт би итгэлтэй байна.   

-Яг энэ цагийн улс төрийн лидерүүд дотор МУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөж байсан хэдхэн лидер байгаа. Та тэдний нэг. Өмнөх сонгуулиар та Н.Энхбаяр ерөнхийлөгчтэй өрсөлдсөн. Энэ утгаар нь улс төрөөс хол ердийн иргэд таныг түүний өрсөлдөгч, эсрэг талыг баримтлагч гэж харж байсан байх. Өнөөдөр Н.Энхбаяр таны хувьд яг хэн бэ?

-2005 онд Н.Энхбаяр ерөнхийлөгчтэй би ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөн л дөө. Санал хураалт дууссан орой би Н.Энхбаяр ерөнхийлөгч рүү утсаар ярьсан. Сонгуулийн эцсийн дүнгээр та ялалт байгуулсан байнаа. Танд баяр хүргэе. Хамгийн гол нь надад санал өгсөн сонгогчдын 20-иод хувь байгаа. Эдгээр сонгогчдын эрх ашгийг та цаашид төлөөлж яваарай гэж.

-Тийм үү. Ерөнхийлөгч хариуд нь юу гэсэн бэ?

-Ерөнхийлөгч “Баярлалаа, би монголын ард түмний бүгдийнх нь эрх ашгийн төлөө зүтгэх болноо” гэж хариулсан. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд ажиллахдаа ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр миний төлөө санал өгсөн тэр сонгогчдын төлөө ч бас ажиллаж чадсан гэж би дүгнэж байгаа. Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярыг хэлсэн, амласандаа хүрч чаддаг хүн юм байна гэдгийг өөрийн биеэр харж мэдэрсэн учраас энэ удаагийн сонгуульд дэмжиж ажиллах нь зүйтэй гэсэн шийдвэрийг гаргасан.

-Таны байгуулсан ҮШН бүхэлдээ энэ удаагийн сонгуульд Н.Энхбаярыг дэмжиж байна уу, эсвэл М.Энхсайхан хувиараа дэмжиж байна уу?

-Манайхан нам дотроо энэ асуудлыг тодорхой ярьсан. Мэдээж нам болгон дотор бодол бол янз янз л байдаг. Гэхдээ манай намын удирдах зөвлөлийн дийлэнх хувь нь Н.Энхбаярыг дэмжиж байгаа. Сонгуулийн явц сүүлчийнхээ үе шат руу ороод ирлээ. Тэгэхээр манай нам байр сууриа илэрхийлэх байх.

-Том хэмжээний өрсөлдөөнд орж ялагдсаны дараа өрсөлдөгчдөө баяр хүргэж чаддаг байх нь өөрөө улс төрийн том соёл байх. Үнэндээ их шинэ сонсогдлоо?

-Соёл байлгүй яахав.

-Одоогийн Ерөнхийлөгчид үзүүлж байгаа дэмжлэг тань бараг намаасаа том дэмжлэг байх аа даа. Би өөрийг тань 2005 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд явж байхад Баян-Өлгий аймагт таарч байсан. Үнэхээр хүнд харагдаж байсан шүү. Өнөөдрийн энэ хоёр нэр дэвшигч хоёулаа намтайгаа, хоёулаа олуулаа сайхан явж байна. Тэр үед нам тань таныг яагаад тэгж ганцааранг нь нүцгэн гүйлгэсэн юм бэ?

-Би энэ талаар нэг их гомдол тавиад баймааргүй байдаг юм аа.

-Гэхдээ гомдмоор л явдал шүү дээ?

-Яахав дээ, тэр явдал одоо өнгөрсөн түүх болон үлдсэн. Гэхдээ хүнд хамгийн эмзэг тусдаг юм бол зорилго нэгтэй гэж ойлгож явсан улсууд өөрийн чинь хийх гээд явж байгаа зүйлээс ухарчихаад явж байхыг харах юм шиг байна лээ. Үүн шиг гомдолтой юм байхгүй байх.

-Уг нь нам таныг дэвшүүлсэн. Гэвч өрсөлдөөн рүү ганцааранг тань явуулаад өөрсдөө байшиндаа суугаад үлдэцгээсэн?

-Би танд өнөөдөр хамгийн амгалан хариултыг өгье. Тэр тухайд би миний хувь тавилан ийм байсан юм байнаа л гэж боддог. Цааш нь томруулаад хэлэхэд тэглээ гээд монголчууд алдаагүй л гэж би бодож байгаа. Би сонгууль болж байх тэр цаг үед Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн тухай шал буруу төлөөлөлтэй л явсан юм билээ. Мэдээж намууд хоорондоо тэмцэлдчихсэн, бараг л бие биенийгээ дайсан шиг хардаг байсан яг л тэр нүдээр би бас өрсөлдөгчөө харж байсан байх.    

-Цаг хугацаа өнгөрч, сэтгэлийн шарх аньсны дараа та тэдэнд гомдохыг хүсэхгүй байгаа юм биш үү. Тухайн үед бол хэцүү л байсан байх?

-Үгүй үгүй. Би ер нь гомдохыг хэрэггүй л гэж бодож байна.

-Хүмүүс Ерөнхийлөгчийг телевизээр л дамжин харж, сонсч, бас сонинуудаас уншиж түүний тухай дам ойлголтуудыг бий болгож байдаг. Та төрд чухал албан тушаалуудыг хашч явсан хүн. Түүнтэй ажиллаж байх явцдаа олж харсан шинж тэмдгүүд мэдээж бий байх. Энэ талаар бидний мэдэхгүй сонин зүйл юу байна?

-Мэдээж байлгүй яахав. Би Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяраас ямар сайн шинж тэмдгүүд олж харсан тухайгаа хэлмээр байна. Ерөнхийлөгч гэдэг хүн бол  ард түмнээ төлөөлдөг, аль нэг намыг төлөөлдөггүй ийм л албан тушаал. Энэ хувь тавиланг туулж яваа хүн явсаар яг л тийм байдалд очдог юм байна гэдгийг би Н.Энхбаяр дээр харсан. Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тэмдэглэж байх тэр цаг мөчид ОХУ-д Ерөнхийлөгч айлчилсан. Тэгэхэд Оросын талаас та хаашаа хаашаа очиж үзмээр байна вэ гэж санал асуухад Ерөнхийлөгч хамгийн түрүүнд Буриад, Халимагийг очиж үзье гэж хариулсан. Яг Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоо тэмдэглэж байгаа үед монгол туургатнуудаа эргэе гэдэг тэр санаа гарч байнаа даа. Энэ өөрөө аягүй чухал зүйл. Тэгээд Буриадад очсон, дараа нь Халимагт очсон. Халимагт айлчилж байхад Илюмжинов хэлж байсан байхгүй юу. Манай Оросын аюулгүй албаныхан Монгол хүнийг Халимаг хүнээс яаж ялгаж салгах вэ гэж асууж байна Би “Монголчууд том нүдтэй, Харин Халимагууд нарийхан нүдтэй. Ингэж л ялгана даа. Яагаад Халимагууд нарийхан нүдтэй болчихсон юм бэ гэхээр бид Монголоос удирдагчид нь ирээсэй гэж 400 жил хүлээсэн. 400 жил саравчилж харуулдсаар байгаад бидний нүд ийм нарийхан болчихсон юмаа” гэлээ гэж. Халимаг монголчууд баруун монголоос гарч явснаас хойш 400 жилийн дараа анх Монгол улсын төрийн тэргүүн тэнд очсон юм билээ. ОХУ-д айлчлал хийхдээ Монголын төрийн тэргүүний хийсэн энэ үйлдэл цаанаа асар агуулгатай, ач холбогдолтой үйл явдал байсан юм шүү. Энэ бол Н.Энхбаярын дотоод ертөнцийг илэрхийлэх нэг том үзүүлэлт.

-Бид үргэлж л хэрэлдэж, үзэлцэж, бие биенээ үгүйсгэж байдаг. Ингэхэд бидний асуудал яг юундаа байна вэ?

-Монголын хамгийн том асуудал бол монгол лидерээ зөвшөөрч чаддаггүй. Лидергүй байна гэдэг өөрөө эзэнгүй тэнэмэл байна л гэсэнтэй адилхан зүйл шүү дээ. Аль ч орон ардчилсан байж болно. Аль ч орон ардчилсан биш улс  байж болно. Гэвч нийгэмд байдаг том нэг үзэгдэл бол хүний нийгэм л болсон хойно урагшаа хөгжихийн тулд тэр үндэстэнд, тэр улсад заавал лидер байх шаардлагатай байдаг. Харамсалтай нь монголчуудын өнөөдрийн төрийн тогтолцоо лидерээ хүлээн зөвшөөрүүлдэггүй тогтолцоо. Ямар ч лидерийг доош нь хийчихдэг. Яг энэ дотроос, ийм хэцүү нөхцөл байдлын дундаас өөрийнхөө хүчээр монголд лидер болж тодорч чадаж байгаа хүн өнөөдөр Н.Энхбаяраас өөр байхгүй. Нэр дэвшигчдийг би алиныг нь ч муу хэлээд хэрэггүй. Ер нь бол өрсөлдөөн дунд өөрсдийгөө доош нь л хийгээд байх юм бол монгол урагшаа явахгүй. Бие биенийгээ доош нь л хийгээд байвал бид урагшаа нэг ч алхахгүй. Тэгэхээр лидерийг хүлээн зөвшөөрөх тухай асуудал өөрөө маш чухал ойлголт юм. Ц.Элбэгдорж Ардчилсан намдаа лидер байх. Гарцаагүй. Бас Ардчилсан нам ямар зовлонтой байдгийг би дэндүү сайн мэдэж байна. Гэхдээ тэрэн дотроос хэд дахин цухуйж чадаж байна шүү дээ, тэр хүн. Тэгэхээр Ардчилсан намдаа лидер мөн байх гэж бодож байна. Харин Н.Энхбаяр бол тэрний дэргэд монголын лидер байх. Зөвхөн нам дотроо зөвшөөрөгдөж гарч ирснээс гадна монгол улсын бүх  хийж болох өндөр албан тушаалуудыг хашч, хүнд хэцүү ачааг өөртөө үүрч, бас элдвээр хэлүүлж, муулуулж, зүхүүлж тэгсэн хэрнээ ажлыг нь хийгээд явж чадаж байгаа нь энэ хүнийг ямар том лидер болохыг харуулж байгаа юм. Монголчууд лидерээ хүлээн зөвшөөрч чаддаг болох юм бол илүү хурдан урагшаа хөгжих бололцоотой орон. Казакстаныг хар. Лидертэй. Эргэн тойрныг хар бүгд өөрийн лидертэй. Оросыг хар. Лидертэй. Хятадыг хар. Ардчилалтай гэж хүлээн зөвшөөрөхгүй юм аа гэхэд урагш нь чирээд байдаг лидертэй. Ер нь ямар ч ард түмэн лидертэй байж л урагшаа явдаг. Тэгэхээр монголчууд бид лидертэй байх ёстой. Тийм лидер өөрөө төрж чадаж байгаа нь маш чухал зүйл шүү дээ. Гэвч бид үүнийг тогтож ойлгохгүй байна.   

-Өнөөдрийг хүртэл туулж ирсэн ухамсарт амьдрал тань бараг тэр чигээрээ ардчиллын төлөөх үйлс байсан гэдэгт итгэж байна. Яг энэ мөчид тэр хүчнүүдийн төлөөлөл болон Ц.Элбэгдорж МАХН-ын нэр дэвшигч Н.Энхбаяртай өрсөлдөж байна?

-Тэгээд.

-Таны одоогийн энэ байр суурийг хүмүүс буруу мэдэрчих вий. Хүний амьдралд янз бүрийн юм тохиолддог. Улстөрчийн амьдралд ч адилхан. Олон удаа нуруу руугаа “хутгалуулж”, олон удаа ганцаардлын гашуун үеүүдийг туулж, маш их зовсон гэдгийг тань мэднэ. Энэ үүднээсээ та бол шархтай бар юм.  Сэтгэлийн шархнаасаа болоод л ингэж байна гэж таныг харвал хэтэрхий харамсалтай биш гэж үү. Таныг хүндэтгэдэг зөндөө олон залуус байдаг шүү дээ. Тэдэнд тайлбарлах хэрэгтэй гэж бодож байна?

-Зарим нэг хүмүүс тэгж бодож байгаа бол энэ их том эндүүрэл гэж хэлмээр байна. Бид ардчилсан замд шилжээд, ардчилал гэж явсаар 20 жилийг өнгөрөөчихлөө. Монголд ардчилал үндэс сууриараа бол сайн суусан гэж би дотроо итгэж байна. Гэхдээ бид ардчилал гэдэг нэрийн дор хэт цаашаа сэдрээд, эмх замбараагүй, эх захаа алдсан ийм юм руу яваад байгаа байхгүй юу. Тийм учраас өнөөгийн шатанд бид ардчилал гэж ярихаасаа илүү үндэсний үзэл, үндэсний ёс заншил, үндэсний соёлоо сэргээх, хамгаалах, хөгжүүлэх шат руу яаралтай орох ёстой болоод байна. Тэрэндээ тулбал бид чинь  хэнээс ч хуулах шаардлагагүй өөрийн гэсэн төрийн уламжлалтай орон шүү дээ. Тэр төрийн уламжлалаа сэргээх асуудал бидний тулгамдсан асуудал болоод байна. Зоосны хоёр тал гэж үзвэл нөгөө талд нь ардчилал байдаг бол, нөгөө талд нь үндэсний ухамсар, үндэсний соёл, бидний түүх байх ёстой. Үүнийгээ сэргээх асуудал бидний өмнө ирчихээд байна. Харамсалтай нь ардчилал гэж 20 жил явахдаа бид үүнийгээ асар их гээгдүүлжээ. Шинэ үе босч ирэхдээ үндэснийхээ өв соёлыг мартсан шинэ үе босч ирж байна. Өөрийн гэсэн дотоод ёс суртахуун, хүмүүжил, баримжаагаа алдсан залуу үеийг бид хангалттай бэлджээ гэж би бол дотроо бодож байгаа. Яагаад гэхээр өнгөрсөн долдугаар сарын нэгний тэр хар үйл явдлыг бүхэлд нь харах юм бол бид ямар үеийг босгож ирснээ нухацтай харах тийм бололцоог бидэнд бас өгч байгаа байхгүй юу. Энд би хэн нэгнийг буруутгахгүй. Өнгөрсөн 20 жил ардчилал гэж явсан бидний буруу тэнд асар их байгаа. Тэгэхээр эх захаа мэддэг, монгол төрөө хүндэтгэдэг монголын гэх тэр үндсэн язгуур ухаанаа гээж байгаа явдал өөрөө асар буруу зүйл юм.  Энэ тухай өнөөдөр илүү их ярих цаг. Би Ардчилсан намаас зүгээр нэг хөөгдчихөөгүй юм. Үзэл бодлын асар их зөрүүгээс болж хөөгдсөн юм. Тийм ч учраас монголын нийгэмд өнөөдөр Үндэсний үзэл хамгийн их хэрэгтэй байна гэдгийг таньж мэдэрсэн учраас Үндэсний шинэ намыг (ҮШН) байгуулсан юм. Энэ утгаар нь тунгаагаад эргэцүүлж үзсэний дараа миний юу хэлээд байгаа ойлгогдоно. Надад хэн нэгэнд атгаг санаа агуулаад, хэн нэгэнд хорсол тээгээд явах ямар ч шаардлага байхгүй. Угаасаа ч миний хүмүүжилд тийм юм байхгүй гэдгийг хэлмээр байна.

-Өнөөдөр хоёр нэр дэвшигчийг бүх хүн л дотроо харьцуулж дүгнэж яваа байх. Хоёулантай нь олон жил улс төрийн амьдралд хамт явсан хүний хувьд яг хүнийхээ хувьд хэн нь хэн болохыг та хэлж чадах уу. Монголчуудад нэг л гол асуулт байдаг шүү дээ. За даа, хүнийхээ хувьд хэр хүн бэ дээ гэсэн?

-Би Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийг бол хамаагүй илүү дотоод ертөнцтэй, өөрийгөө давах чадавхитай хүн гэж хэлнэ. Яагаад гэвэл жишээлбэл, Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчтэй сонгуульд хамгийн их өрсөлдсөн нь магадгүй би байж мэднэ. Магадгүй миний сонгуулийн кампанийн үед Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийг хамгийн муу муухайгаар дууддаг байсан байж мэднэ. Тэглээ гээд энэ хүн эргээд надад хар буруу санаагүй. Харин ч миний ярьдаг юмыг сонсдог, тэгвэл энийг ингэчихвэл яасан юм, тэгчихвэл ямар уу гэж тунгаан бодож боловсруулаад төрийн бодлогодоо тусгаж авч явдаг. Энэ байдлыг нь харж мэдэрсэн хүний хувьд хүн өөрөө өөрийгөө давах чадвартай байх нь аягүй чухал юм байна гэдгийг би ойлгосон. Н.Энхбаяр бол өөрөө өөрийгөө давж чаддаг хүн. Би Ц.Элбэгдоржийг муу хэлээд яахав. Ерэн оноос ардчилсан хувьсгалыг хийгээд явахад би ч бас дэргэд нь чамгүй л зүтгэсэн. Гэхдээ Ардчилсан намаас хөөгдөж байх тэр агшинд ардчилалтай хамт зүтгэж явж ирсэн анхны лидерүүд л намайг хамгаалах байх гэж би үнэндээ хүлээж байсан. Тэр хүлээлт талаар болсон. Тэгээд би ойлгосон л доо. Аа, эд нар маань үнэн хэрэгтээ хүнд үе тулгархад дор хаяад хүний ёсоор хандахгүй улсууд юм байнаа гэдгийг. Энэ хоёр зүйл дээр тэдний хэн нь хэн болох харагдана.

-Боловсролын хувьд энэ хоёр хэр ялгаатай хүмүүс вэ. Би энэ асуултыг  боловсролтой сонгогчдод зориулж боловсролтой хүнээс хариулт авах гэж бэлдсэн юм. МАХН-ынхан болохоор Элбэгээ Харвардад зүгээр л курс дүүргээд ирсэн, нэг муу цэргийн сэтгүүлч гэх юм. Ардчилсан намынхан Н.Энхбаяр явж явж байдаг л нэг орчуулагч шүү дээ гэх юм?

-Хоёулаа л монголд бас ховорхон боловсролтой улсууд гэж би шулуухан  хэлчихье. Хоёулаа л ертөнцийг яваад үзчихсэн, элдвийн номын дуу сонсчихсон л улсууд. Гэхдээ номын дуу сонссоноор бас асуудал шийдэгддэггүй юм байнаа. Хар байгаасаа авсан хүмүүжил, боловсрол хоёр нэгдэж байж л хүн бүрддэг юм шиг байна. Энэ талаас нь аваад үзэх юм бол би Н.Энхбаярыг хамаагүй илүү гэж үнэлнэ. Магад ч үгүй үе дагасан сэхээтний гэр бүлд төрж өссөн гэдгээрээ ч тийм байдаг байж магадгүй. Угаасаа дотоод ертөнцтэй, хүмүүжилтэй, итгэл үнэмшилтэй байсан учраас тэрийгээ авсан боловсролтойгоо уялдуулж өөрийгөө сайн хөгжүүлж чадсан байж магадгүй. Надад бол Ц.Элбэгдорж маань юу сонссон тэрийгээ хуулаад л ярьчихдаг, тэрнийхээ ар талд монголын эрх ашигт нийцэж байна уу, монголын уламжлалт соёлд таарч байна уу гэх мэт гүнзгий асуудлуудыг ор тас хаячихаад давхичихдаг асар том учир дутагдалтай хүн юм шиг  харагддаг.

-Улс төрийн хүрээнийхэн дотор явж байхад нэг зүйл мэдрэгдэх болж. Энэ маань ташаа ч байж магад. Ц.Элбэгдоржоос явсан хүмүүс цээжиндээ гүнзгий гомдолтой салаад, эргэж ирэхгүйгээр хараан зүхсээр явдаг бол Н.Энхбаяраас явсан улсууд яагаад ч юм дандаа ойлголцон эргэж ирж байгаа харагддаг. Та үүнийг анзаарсан уу?

-Сонин асуулт байна. Н.Энхбаярын давуу тал нь тэр байх. Уучлах цагт нь уучилж чаддаг, дэмжих цагт нь дэмжиж чаддаг, бас эсэргүүцэх цагтаа эсэргүүцэж чаддаг, буруу аашлаад байвал доош нь бас хийж чаддаг (инээв) энэ бол аль ч улстөрчид байх ёстой шинж. Тэр утгаараа төрийн тэргүүн хүнд энэ чанар, энэ чадвар байх ёстой зүйлийн нэг.

-Би энэ ярилцлагыг хийхдээ энд тэнд гал асааж, хэрүүл шуугиан тарих санаа огт төлөвлөөгүй. Хүмүүсийг тогтож уншихаар зүйл бэлтгэж өгье гэж л бодсон. Нөгөө талаас таныг бас бишгүй хатуу хөтүү үгээр баалж явсан сэтгүүлчийн хувьд энэ удаа хэл аманд оруулмааргүй байна. Гэвч асуух ёстой зүйл байнаа?

-Би хэнд ч гомдохгүй. Асуух гэснээ л асуу.

-Баярлалаа. Н.Энхбаярыг улс төрд орж ирснээс хойш монголын улс төрийг маш их бохирдсон гэх юм. Ийм дүгнэлтүүдийг дэмий нэг салбадай биш улсууд өгөөд байна. Харин та энэ тухайд юу хэлэх вэ?

-Би бол Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийг хэзээ улс төрд ирснийг хэлж мэдэхгүй юм байна. Төрийн өндөр албан тушаал хашч байсныг улс төр гээд ойлгох юм бол нэлээн эртнээс л байх. П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үеэс л байх. Их хуралд гишүүн болоод орж ирсэн үеэс гэвэл одоо 1996 оныг хэлэх байх. Тэгээд 1996 онд УИХ-ын гишүүн болж орж ирээд л улс төрыг бохир болгоод хаячихсан гэвэл би огт санал нийлэхгүй байна. 1996 онд намайг анх Ерөнхий сайд байхад монголд Засгийн газрыг огцруулах хамгийн анхны ажлыг хэн хийсэн бэ гэж асууя. Бодвол Н.Энхбаяр л гэж хүмүүс хэлэх гээд байдаг байх. Үнэн хэрэг дээрээ УИХ, Засгийн газарт Ардчилсан холбоо эвслийн 50 гишүүн байсан шүү дээ. Та өөрөө мэднэ. Тэгэхээр энэ хариулт ойлгомжтой юу.

-Бүх Засгийн газрын ясыг барьсан хүн л гэдэг шүү дээ.Заримд нь ч үнэхээр том бодит оролцоо байсан л байх. Байх ч зүйл?

-Засгийн газрын чинь огцрох огцруулахгүйг шийддэг газар нь УИХ шүү дээ.  Их хуралд Ардчилсан холбоо эвсэл 50 гишүүнтэй байж байсан атлаа Засгийн газраа гурав ч огцруулах асуудлыг хийсэн шүү дээ. Тэгэхээр энэнд Н.Энхбаярыг л буруутгах ёстой юм уу. Энэ заваан тоглоом чинь тэгж яривал хаанаас эхтэй юм. Бараг Н.Энхбаяраас өмнө гэж хэлж болохоор зүйл шүү дээ. Ерэн оноос хойш манай нийгэм өөрөө хөгжлийнхөө явцад хувийн өмчийг зөвшөөрөөд л, хувийн өмчтэй улсууд бий болоод л, эхний хөрөнгө мөнгөтэй хүмүүс бий болоод л, эхний хөрөнгө мөнгөтэй тэр хүмүүсийг бас төр лүү чирэх гээд л, төрөөр дамжиж бас зарим нь өмч хувьчлал элдэв юманд хуруу гараа дүрэх гээд л эхлээ биз дээ. Энэ бүх үйлдлүүдийн эхэн дээр хэн байсныг би хэлмээр байна. Ардчилсан холбоо эвсэл л байсан шүү дээ.1996 онд би зогсонги байдалд орчихсон байсан төрийн өмчийг хувьчлах ажлыг эрчимжүүлэх бодлого явуулсан. Тэгэх шаардлага зайлшгүй ирсэн байсан. Тэр эрчимжүүлэх үйл ажиллагааг зохион байгуулах явцад би булхайцах бүх нүх сүвүүдийг бүгдийг нь хаах гэж оролдсон юм. Булхайдаж төрийн өмчийг авах нүх сүвийг хаах үйл ажиллагааг хийсний төлөө манай Ардчилсан холбоо эвслийнхэн намайг зэмлэж байсан байхгүй юу. Тэгэхээр улс төр хаанаас заваарсан бэ гээд ярих юм бол хэн нэгнийг буруутгах хэрэггүй. Ардчиллыг эхлүүлээд, өөрсдөө бүх юманд хамт яваад, өмчтэй хүмүүсийг  бий болгоод, дараа нь тэрэндээ өөрсдөө зарчмын бусаар хандах санаархал оруулаад л заваарч унаж байсан. Ер нь бол монголд анх Засгийн газрыг хуйвалдааны аргаар огцруулдаг түүхийг өөрсдөө эхлүүлж байсан. Энэ утгаараа Н.Энхбаярыг муутгах гээд, бүх юмыг тэр хүн лүү чихэх тохох гээд байгаа нь үнэнд нийцэхгүй. Би өөрөө тэнд байсан хүний хувьд ингэж л шулуухан хэлнэ.

-Ц.Элбэгдорж монголын түүхэнд хоёр удаа Ерөнхий сайдын албыг хашсан, бас хоёр удаа өндрөөс унасан. Энэ хоёр уналтыг хоёуланг нь Н.Энхбаяр, М.Энхсайхан нар зохион байгуулсан гэх дүгнэлт бас бий?

-Үгүй дээ, үгүй. (инээв) Тийм юм байхгүй. Харин ч Ц.Элбэгдоржийг Засгийн газрын тэргүүн байхад дэмжлэг үзүүлэхийг л эрмэлзэж байсан. Харамсалтай нь яагаад энэ хүн хоёр удаа Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа тийм богинохон хугацаанд Засгийн газрыг тэргүүлчих вэ гэдэг асуудал зөвхөн өөртэй нь л холбоотой. Өөртэй нь. Бурууг бол өөрөөсөө л хайх нь зүйтэй. Хамгийн гол нь хамтран ажиллагсадтайгаа үг хэлээ ололцож, тохиролцож чаддаггүй. Үг хэлээ ойлголцож чаддаггүй. Сул үг их унагаадаг.Самуун үг түмэнд хортой. Самуун үг их хэлдэг. Тэр нь Засгийн газрынхаа гишүүдийг хүнд байдалд оруулдаг. Эсвэл Засгийн газрынхаа гишүүдийн хийсэн ажлыг өөрийн хийсэн ажил мэт болгож зарладаг. Энэ байдлууд нь мэдээж хамтран зүтгэгсдэд нь яаж олигтой сэтгэгдэл төрүүлэх юм бэ.

-Улс төрийнхний хийсэн элдэв ял, гавъяа нэг хүнд оногдох нь хэр бололцоотой зүйл юм бэ. Нэг үед оногддог зүйл биш үү. Манайх парламентын засаглалтай орон ч улс төрөөс хол нийтийн дунд иймэрхүү зүйл эргэлзээ үүсгэж, төөрөлдөх явдал их байх юм. Онолын хувьд ямар ойлголтууд байдгийг сонирхмоор байна?

-Нэг монголыг судалдаг амеркийн эрдэмтний бичсэн өгүүлэл байдаг юм. “Монголд явагдаж байгаа ардчиллын үйл явц бол гаж үзэгдэл” гэсэн гарчигтай. Тэр хүн бүр том хэмжээний судалгаа хийсэн байдаг л даа. Яагаад гаж үзэгдэл гэж дүгнэсэн бэ гэхээр монголчууд ерэн онд ардчилсан хувьсгал хийчихээд, 1992 онд Үндсэн хуулиа батлахдаа Орос, Хятадаас айгаад ер нь өөрсдийгөө дарангуйлалд байсан гэж бодоод, тэр сэтгэл зүйгээсээ болоод өөрийнхөө төрийг шатаадаг ийм тогтолцоог сонгосон юм байна. Өөрийнхөө төрийг шатаадаг энэ тоглоомонд энэ улс олон жил явж байнаа гэж дүгнэсэн байдаг. Үнэндээ эргээд тунгаагаад бодоод үзэхэд бид үргэлж л бие биенийгээ муулдаг, хараадаг, үгүйсгэдэг, хоорондоо тэмцэлдэг дүрмээр явж иржээ. Бидний энэ зан авир маань эргээд монголыг лидергүй болгодог ийм л байдал руу оруулчихсан байгаа байхгүй юу. Энэ тоглоомондоо бид 20 жил шатаж байна. Ингээд аваад үзэх юм бол өөрийн чинь хэлдгээр өнгөрсөн 20 жил явж ирсэн муу муухай, бохир заваан тоглоомондоо хэн нэгнийг буруутгах ямар ч үндэс байхгүй. Н.Энхбаярыг буруутгах үндэс байхгүй. Ц.Элбэгдоржийг ч буруутгах үндэс байхгүй.

-М.Энхсайханыг ч ?

-Тийм ээ, Энхсайханыг ч бас буруутгах үндэс байхгүй. Үүний анхны үндэс суурийг тавьж байсан, энэ монгол төрийг өөрийг нь өөрөөр нь дотор нь шатаадаг энэ тоглоомыг бидэнд гаднаас суулгаад өгчихсөн байж магадгүй гэж би дотроо боддог. Харддаг. Бид нарт одоо энэ бүхнийгээ шинээр харах цаг ирчихээд байна. Бид одоо илүү нэгдмэл болох,дэлхий ертөнцтэй алхаагаа нийлүүлэхийн тулд дотроо маш хурдан нэгдмэл байдалтай болох хэрэгтэй байна. Энэнд хүрч чадах юм бол бидний хөгжлийг буруу залж байнаа гээд хэн нэг хүнийг бид буруутгаж болно. Одоо бол тийм бололцоо энэ тогтолцоонд байхгүй.

-Одоогийн Ерөнхийлөгчийг хөндлөнгийн зарим төрийн бус байгууллагууд шүүмжилж байна. Энэ хүн шашныг өмчилж байна. Утга зохиолыг өмчилж байна, хэвлэл мэдээллийг өмчилж байна, иргэний нийгмийн хөдөлгөөнүүдийг өмчилж байна, бүгдийг өмчилж байна гээд л?

-Яаж өмчилсөн юм бол.

-Мэдэхгүй. Харин танаас л асууж байна?

-Би шашны асуудлаар бол өнөөгийн монгол төрийн бодлогыг бараг их монгол улсын үеийн, Чингисийн үеийн бодлого яваад байна уу даа л гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл бүх л шашинд хүлцэнгүй хандах. Дэлхий нийт өөрөө Их Монголын үеийн, Чингис хааны үеийн тэр бүх шашинд хүлцэнгүй хандаж байсан  бодлогыг агуу их гайхамшиг гэж үздэг байхгүй юу. Тэр байтугай барууныхан бичдэг. Чингис хааны үед яваад ирсэн нэг жуулчин тайлбарлахдаа тэнд бид нар ч амьдарч болж байна, тэнд сламууд ч байж болж байна, тэнд буддистууд ч байж болж байна гэж ярихад урдаас нь хэзээ ч тийм юм байж болохгүй шүү дээ. Тийм ямар улс орон байдаг байнаа гэж гайхширч байсан тухайгаа. Яг тэрэн шиг өнөөдөр монголын нийгэмд бүх л шашинд хүлцэнгүй хандах төрийн бодлого явагдаж байна гэж би хэлмээр байна. Гэхдээ миний баримталдаг баримтлал бол Америкийг жишээ нь христийн шашингүйгээр ойлгохгүй, Оросыг үнэн алдартны шашингүйгээр ойлгохгүй, тэр орныг ч төсөөлөхөд хэцүү. Тэрэнтэй адилхан монголчуудын зан заншил, уламжлалыг эргээд бодох юм бол бас буддын шашингүйгээр ойлгох аргагүй. Ойлгоход хэцүү. Буддын шашны олон сургаалиуд бидний зүгээр л ердийн ахуй амьдрал дотор гүн шингээд орчихсон байдаг. Хөөрхий Ерөнхийлөгчийг шар дээлт, шар дээлт л гээд байгаа юм. Шар дээлт гэдэг хоч магадгүй Ерөнхийлөгчийн бас буддын шашныг хүндэтгэж үздэг, өөрөө ч бас биширдэг байж мэдэх тэр байр сууринаас нь хэлчихсэн зүйл болов уу гэж бодож байгаа юм. Хэрвээ тэгээд хэлчихсэн бол шар дээлтэй байсны буруу гэж юу байгаа юм. Харин ч монголын таних тэмдэг байх ёстой байх.

-Тэрийг ч уг нь анх сөрөг хүчин хэлээгүй юм шүү дээ. Н.Багабанди гуай хэлсэн юм?

-Тийм үү. (инээв) Тэгвэл сайн утгаар хэлсэн байлгүй дээ.

-Зарим сурталчилгаа үнэхээр муухай явж байна. Тухайлбал, Ц.Элбэгдоржийг намхан л гэнэ, хиймэл давхраатай л гэнэ. Ерөнхийлөгчийг өндөр, сайхан л гэнэ. Зүгээр төлөв байдлын хувьд хэн нь хэн бэ гэж яривал бас өөр шүү дээ?

-Харагдах байдал бол төдийлөн ач холбогдолтой зүйл биш байх гэж бодож байна. Гол нь дотоод итгэл үнэмшил, дотоод сэтгэл нь өөрөө гарч ирж харагдаж чадаж байна уу гэдгийг л харах ёстой байх. Би Ерөнхийлөгчтэй бас өндөр ууланд авирч байлаа. Тэр үед мэдэрсэн зүйлээ яримаар байна л даа.

-Баахан шүүмжлүүлж байсан?

-Өө, шүүмжлүүлсэн шүүмжлүүлсэн. Тэглээ гээд буруу юм юу ч байхгүй. Ууланд авирч ирчихээд Ерөнхийлөгч бас их гоё үг хэлж байсан юм. Уулын спорт гэдэг чинь ерөөсөө багийн спорт юм байна. Бид нар ингээд бие биетэйгээ олсоор холбогдчихсон тэр оргил руу мацаж явлаа. Үнэн хэрэг дээрээ тэр өндөр уулын оргил руу Монгол улсын Ерөнхийлөгч хоёр сая ард түмэнтэйгээ л хамт тэр олсоор зүүцэлдэж явлаа гэж хэлж байсан байхгүй юу. Тэр зүйрлэл бол асар гоё зүйрлэл. Нэг нь л хальтарвал бүгдээрээ доошоо унана шүү дээ. Яг тэр сэтгэлийн хат харагддаг спорт бол уулын спорт юм билээ. Энэ сонголтоороо олон ч залуусыг араасаа дагуулсан байх. Би хувьдаа бараг л монгол орноо таньж мэдэх хамгийн сайхан арга бол уулын спорт юм байна гэж бодсон.

-Доромжлолд хэр тэсвэрлэг хүн бэ. Та бол тэсвэрлэг харагддаг?

-Тэснээ тэснэ. Элдвээр л доромжлуулж яваа байлгүй дээ. Би бол сонин хэвлэл үзэж байхад ойлгомжгүй, бохир юм байвал зүгээр л шидчихдэг. Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр бол дотоод тэвчээр, хат талаасаа асар өндөр төлөвшил олсон хүн.

-Өнгөрсөн хугацаанд Ерөнхийлөгчийн хийсэн ажлуудаас та юуг онцолмоор байна?

-Олон ажлууд бий. Би тэрэн дотроос Ерөнхийлөгчийн нэг ажлыг шадар сайдаар ажиллаж байхдаа маш их талархаж хүлээж авсан юм. Би шадар сайдын хувьд хүүхдийн байгууллага, ер нь монголын залуу үеийн асуудлыг бас хариуцдаг байлаа. Тэгж ажиллаж байх явцад Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Үдийн цай” гэдэг хөтөлбөр үнэхээр агуу ач холбогдолтой хөтөлбөр юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Үдийн цай гэдэг бол зөвхөн хүүхдийг хооллоод, жоохон гэдсийг нь зогоогоод хичээл сонсгох хэмжээний асуудал биш юм аа. Тэр бол үнэхээр цаанаа бараг өрх гэрийн хоолны соёлыг өөрчлөх утгатай, маш нарийн алсын бодлоготой ажил байсан. Одоохондоо улс орон маань чадан ядан байгаа учраас л үдийн цай гээд явж байгаа болохоос цаашдаа “Үдийн хоол” гэж хөтөлбөр болох ёстой байх. Цаашдаа сургуулийн дэргэдэх хоол гэж өргөжих ёстой байх. Энэ бол өрх гэрийн чөлөөт цаг, аав ээж, хүүхдүүдийн хоорондын харилцаанд асар их шинэ өөрчлөлт авчрах агуу ажил. Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын санаачилдаг тэр ажлууд дотор бид нар бас цаад утгыг нь ухаж ойлгоогүй ажлууд нэлээд байсан байна гэж би бол дотроо харж байгаа. Ерөнхийлөгчийн бас нэг том хийсэн ажил нь Их монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн үеэр Манай Их монгол улсыг үндэслэн байгуулагч Чингис хааны тухай юу боддогоо та бүгд саналаа ирүүлээч гэж захиа бичиж байгаад дэлхийн бүх ерөнхийлөгч, хаан, янз бүрийн шашны тэргүүн, нобелийн шагналтнуудад хандаад тэд нараас хариу сэтгэгдэл ирээд, тэрийг нь ном болгоод хэвлүүлчихсэн нь өөрөө агуу том ач холбогдолтой ажил болсон.

-Дэлхийгээс маш том зөвшөөрөл авчирсан юм шиг санагддаг. Бидний түүхэнд эргэлздэг, хүндэтгэлгүй ханддаг улс орнууд олон шүү дээ?  

-Тэгэлгүй яах юм бэ. Үнэхээр агуу ажил. Энэ хүний хийгээд байгаа ажлуудын хэлбэрийг л бид нар хараад байгаа болохоос цаад агуулгыг нь харж чаддаггүй юм байна гэж би бол дотроо бодож байгаа юм. Уг нь бүгдээрээ агуулгыг нь ухаж ойлгож байвал их чухал. Ингээд яривал олон юм бий.

-Баярлалаа. Цаг зав гаргаж ярилцсанд. Бас сайн сайхныг хүсмээр байна?

-Баярлалаа. Танд, танай сонины хамт олонд мөн амжилт хүсч байна. Дандаа гэрэл гэгээтэй бичиж байгаарай. Тийм зүйлийн тусгал л ард олонд хэрэгтэй байна шүү дээ. Муу муухай юмны сүүдэр хангалттай туслаа. Одоо гэрэл гэгээ л чухал.