Бидний ихэнх хүмүүс 1950-иад онд Парисын абсурд театрын ноён оргил болсон Самюэл Бэккэтийн “Годог хүлээх зуур” жүжгийг мэднэ. Харин “абсурд” гэж яг юу болохыг мэдэх хүн цөөхөн. Уг чанартаа абсурдизм нь оршихуйн тунхаглал экзистенциалистаас үүдэлтэй. Бэккэт Францын сэхээтэн ангийг байлдан дагуулж, нийгэм, улс төрд хүртэл хүчтэй нөлөөлж байсан тус философид гүн гүнзгий орсон нэгэн байлаа.
Гэхдээ утга учиргүйн үзлийг бий болгогчид амьдрал бодитоор хандагчдаас илүү хийсвэрлэх сэтгэлгээний хүчинд эд юмсын жинхэнэ мөн чанарыг нээж байсан гэхэд хилсдэхгүй. Абсурд жүжиг гэх үгс нь латин хэлний тохиромжгүй, утга учиргүй, үймээн самууны гэх олон давхар утгыг агуулдаг. 1955 оны наймдугаар сард “Годог хүлээх зуур” Лондонгийн театрт тавигдсан өдөр уг жүжгийг үзсэн үзэгчдийн ихэнх нь “утга учиргүй” гэх үгсийг л амандаа бувтнан явсан биз ээ.
Зохиолч хүн утга учиргүй юмсыг ч илэрхийлэх үүрэгтэй байдаг тухай Бэккэт өгүүлсэн байдаг. Энэ ч мөн оновчтой утга агуулсан зүйрлэл биш шиг санагдана. Тэр ер нь жүжгээрээ юуг илэрхийлэх гэсэн юм бол оо? Энэ асуултын хариуг дан ганц зохиолыг нь уншиж задлан шинжлэл хийснээр олчих зүйл биш гэдгийг “Black box” театр бидэнд харууллаа.
Үйл ажиллагаа явуулж буй театр бүхэн Шекспирийн жүжгүүдээс урын сандаа оруулаагүй бол театр биш хэмээгддэг. Харин “Годог хүлээх зуур” жүжиг театруудын чансааг сорьдог бүтээл. Тус жүжгийг “Гэгээн муза” наадмын шагналт М.Боролдой найруулж монголын үзэгчдийн хүртээл болгосон нь театрын урлагийн хувьд энэ оны босгон дээрх хамгийн гол онцлох үйл явдал болов. Тус жүжгийн Эстрагоны дүрд “Гэгээн муза” наадмын шагналт жүжигчин Г.Мөнхжаргал бүтээсэн бол Владимирын дүрийг мөн тус наадмын шагналт жүжигчин Д.Оюунзул, Лаккигийн дүрд Ч.Чулуунсүх, Поццогийн дүрд М.Батмагнай, хүүгийн дүрд Г.Есүй нар тогложээ.
“Black box” театрын эзэн, “Боролдой” студийн захирал, найруулагч, зураач С.Мягмар ОХУ-д сурч ахуй үедээ уг жүжгийг үзээд “Хэзээ нэгэн цагт эх орондоо тавьж, үзэгчдийн хүртээл болгоно” хэмээн мөрөөдөж явснаа нуусангүй. Хүсэл ёсоор болж хүү нь уг жүжгийг найруулан тавьсан юм. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын зарлигаар бүтээсэн дэлхийн сонгодог 50 ботийн 46 дахь нь “Абсурд театр”. Тус номонд энэ чиглэлийн ноён оргил Арто, Ионэско, Бэккэт нарын жүжгүүд орсон буй. Дуун хөрвүүлэгч Ц.Цэнгэлийн орчуулгаар “Годог хүлээх зуур” нэртэйгээр анх энэ жүжиг уншигчдын хүртээл болсон. Харин найруулагч М.Боролдой тус жүжгийг “Годог хүлээсэн нь” нэрээр шинэчлэн орчуулж тайзнаа тавьсан билээ. Мэдээж уран зохиолын орчуулгыг тайзанд амилуулахад текстийн хувьд зөрүүтэй байсан биз.
Ингээд тасалбараа аваад дотогш оров. “Жинхэнэ абсурд театр” гэж “Black box” театрын зохион байгуулалт, баримал, орчин ахуйг нь тодорхойлж болмоор санагдав. Тайз нь урдаа ямар ч хөшиггүй бөгөөд арын хананд нь асар том хар хөшигүүд унжсан байна. Нийт талбайн ихэнх хэсгийг улаан “дрож” эзлэх ба тайзны наахна талд цөөвтөр тооны хар сандал гурван хэсэгт хуваан байрлуулжээ. Сандал нь торон хийцтэй бөгөөд түүн дээр тавьсан зөөлөн хар өнгийн тавцан дээр үзэгчид сууж жүжгээ үзнэ. Эв хавгүй хөдлөөд байвал өнөөх зөөлөн тавцан нь унаж торон дээр сууж мэднэ.
Ерөөс энэ бүх байдал абсурд жүжгийн нэг хэсэг шиг… Дээр нь театрын эзэн “тамхи татахаас бусдыг хийж болно” гээд хэлчихсэн байдаг. Найруулагч ийнхүү жүжиг нээхийн өмнө намдуухан дуу хоолойгоор ярих нь Эстрагон, Владимир хоёрын нэгэн хэвийн давтамжит өдрүүдийг санагдуулж жүжиг хэдийн эхэлчихсэн мэт сэтгэгдэл төрнө.
Тасалбараа дэлгэж үзлээ. Дээр нь “Годо гэгч хэн бэ? Бурхан уу, эсвэл хүн үү? Хүн төрөлхтнийг аврагч уу? Үхэл үү? Та юу ч бодохгүйгээр өөрийн мэдрэмжид найд!” гэж бичжээ. Энэ зөвлөмжийг дагаад үзэхэд нэг их буруудахгүй санагдлаа. Тэгье. Өөрийнхөө мэдрэмжид найдаад үзье л дээ.
ОНЦЛОХ ШИЙДЭЛ БА ГОГО, ДИДИ НАРЫН ДҮРИЙН ТУХАЙД
Минимал тайзан дээр нүцгэн хус мод байх бөгөөд ёроолоор нь элс асгажээ. Мөнхүү хоёр чулуунаас өөр зүйл үгүй.
Эл алдарт жүжиг хээр талд, замын дэргэд өрнөх ба Эстрагон, Владимир хэмээх хоёр гуйлгачнаар эхэлж, тэд хүн чулуунд хувирах шиг байсан газартаа хөдөлгөөнгүй зогссоноор төгсдөг. Жүжгийн турш хэн хэн нь зогсолтгүй ярих авч хүний чихэнд наалдчихмаар олигтой юм ярихгүй. Үйл явдал, харилцан яриа бүр эхнээсээ давтагдах ч гэлээ Годог хүлээх хүлээлт үргэлжилсээр, үзэгчдийг үл уйдаах үйл явдал өрнөсөөр байх ажгуу. Бас болоогүй тэд бие биенээ Гого, Диди гэж дуудацгаадаг. Уг хоёр нэрийг түргэн түргэн давтаж уншаад байвал сүүлдээ Годо гэсэн үг бүтчих юм шиг…
Эстрагон чулуун дээр суун гутлаа тайлахыг оролдож байгаагаар жүжиг эхэлнэ. Хөл нь нэлдээ шархалсан бололтой, гутлаа тайлах гэж ихэд зовних бөгөөд сугалж дийлэлгүй хөлөө газар зугуухан тавьж амьсгаагаа дарснаа өмнөх үйлдлээ эхнээс нь давтана. Эстрагоныг гутлаа тайлах гэж оролдож суух мөчид Владимир ойр ойрхон алхсаар тайз руу гарч ирээд “Чамайг ирэхгүй л байх гэж бодож байлаа. Чамтай дахин учирч байгаадаа баяртай байна” хэмээнэ.
Нэг гайхмаар зүйл нь Владимир буюу Дидигийн дүрийг эмэгтэй жүжигчин бүтээсэн байв. Толгойдоо бүрх гэхээс илүүтэй тороор сүлжиж хийсэн, том хэмжээтэй улбар шар цэцгийн дэлбээрхүү зүйл хатгасан титэм маягийн малгай өмсчээ. Дэлхийн томоохон театрууд тус дүрүүдийг хоёр эрэгтэй жүжигчнээр тайзанд амилуулдаг бол найруулагч М.Боролдой анх удаа эрэгтэй, эмэгтэй дүрийг бий болгосон зоримог, шийдэл байлаа.
Тус дүрүүдийг задлахад психоанализийн тайлбар шаардлагатай гэж судлаачид үзсэн. Үнэхээр Зигмунд Фрейдийн онолд тулгуурласан тайлбар үнэмшилтэй сэтгэгдэл төрүүлдэг. Гэхдээ “таамаг” төдий шинжтэй зүйл гэдгийг би итгэл төгс хэлж чадна.
Доктор Д.Галбаатарын “ХХ зууны Өрнө, Дорнын уран зохиол” номонд “З.Фрейдийн боловсруулсан хүний ухамсар-сэтгэхүйн “загварчлал” болсон түвшингүүд гэх томьёолол… Ид /U буюу дүр, хүсэл/ Эго /Ego буюу бодгалын хувьд үлгэр жишээ болохуйц “тэр хүн” буюу “би” нь/, Суперэго /Superego буюу би нь түүний дур хүслэн хоёрыг зохицуулагч совинт хүч юм/” гэж тэмдэглэжээ. Иймээс Эстрагоны хураангуй нэр болох Гого бол Эгог /э/го-/э/го илэрхийлж, харин Владимирын Диди гэх товчилсон нэр Идийг /Ид-ид/ төлөөлж байгаа гэх таамаг ч бий. Гэхдээ уг таамгыг бүрэн няцаах үндэслэл бий. Ид буюу дур хүслэн нь хүнийг гэнэт үхэхэд ятгаж Гого шиг дүүжилж үхмээр санагдах түвшинд аваачих магад. Харин хүний эго үүнийг болиулж үхэх дур хүслэнг үгүй болгох ба Диди Гогод хандаж Годо ирнэ хэмээх итгэл үнэмшил өгдөгтэй агаар нэг. Гэтэл Диди биш Гого боомилж үхэх шийдвэр гаргадаг тул онолын хувьд зөрүүтэй тайлбар байгаа биз.
Харин жүжигчин Г.Мөнхжаргал пессимист буюу гутранги үзэлтэй Гогогийн дүрд яв цав тохирдог. Д.Оюунзул оптимист буюу өөдрөг үзэлтэй Дидигийн дүрийг гарамгай гаргасан. Сэргэлэн цовоо, юмыг өөдрөгөөр харж чаддаг Дидигийн дүрд эмэгтэй хүн тоглосноор илүү их итгэл үнэмшлийг үзэгчдийн дунд бий болгосон юм.
Гого модны хатсан навчийг хараад гөлөглөх хөг нь өнгөрөө биз хэмээх ба Годог буруу газар хүлээгээд байна хэмээн Дидид гомдоллож өөрсдийгөө модноос дүүжлэх санал хүртэл гаргадаг. Амьдрал дээр пессимистүүд ийнхүү гутранги үзэлтэй, аливаа юмны хар бараан талыг бүгдээс түрүүнд харж, оршихуйгаа үгүй хийх тухай санааширдаг.
Харин Диди хатсан навчийг хараад ургах цаг нь болоогүй биз гэх ба Годог ирнэ гэсэн итгэл үнэмшлээр дотоод сэтгэл нь дүүрэн байдаг. Өнөөдөр үгүй бол маргааш ирнэ. Маргааш ирэхгүй бол нөгөөдөр ирнэ. Нөгөөдөр ирэхгүй бол… Годо заавал ирнэ гэсэн итгэл үнэмшил нь огтхон ч унтардаггүй. Энэ талаас харвал нэлээд үнэмшилтэй сонсогдож байна.
ТОХУУРХАГСАД
Диди лууван гаргаж Владимирыг хооллож суух мөчид хажууханд нь чангаар орилох дуу гарна. Яг үзэгчдийн суудлын ард. Бүх хүн тайз руу бус ар тал руу анхаарал хандуулна. Гого луувангаа алдаж, Диди тэр хоёул модны араар нуугдана. Тэдний нүүрэнд өөрсөд рүү нь ямар нэг муу юм чиглэн ирж байна гэх айдас тодорчээ.
Энэ үед Лакки хүнд чемодан, том сагс барьсаар тайзан дээр гарч ирнэ. Сагсан дотор эвхдэг сандал, хоол, лонхтой дарс байх аж. Лакки хүзүүндээ урт олс угласан агаад олсны нөгөө үзүүрээс атгасан Поццо нэг гартаа ташуур барьжээ. Тэр хоёр тайзыг хөндлөн гулд туулснаа гэнэт зогтусан эргэж харна. Харин Диди, Гого хоёр тэднийг Годо мөн эсэхэд эргэлзэн зогсоно. Гого гэнэт “хэн” гэж чангаар дуугарахад Диди нэрийг нь санахыг хичээн зогсож сийрсэн малгайгаа авч хэсэг азнаснаа “яагаав чиний, нөгөө…” гэж хэлэхэд Гого “Годо юу” гэж гайхсан өнгөөр хэлдэг. Харин Дидигийн хариулт “тийм”. Энэ үед ташууртай ноён тэдэнд хандаж өөрийгөө Поццо хэмээгээд олсоор хөтлөөд урдаа тууж явсан хүнээ миний зарц Лакки гэж танилцуулна.
Поццо байгальд хооллохын сайхныг бахдан биширч Лаккиг дуудан сандал тавиулж сагстайгаасаа тахианы мах гаргаж идээд, лонхтой дарснаас залгилж дараа нь тамхи татна. Энэ бүх үйл явдал өрнөх үед Лакки чемодан, сагстай зүйлсээ хоёр гартаа барьж чимээгүй зогссоор байдаг.
Гэвч болж буй үйл явдлаас харахад Лакки хамгийн азтай дүр. Түүний үйл хөдлөл бүрийг Поццо хянаж, удирдан чиглүүлж байгаа бол бусад нь юу хийхээ мэдэхгүй зовж тарчилж байдаг. Ертөнцийн утга учиргүйг илэрхийлэх шаардлагагүй ч илэрхийлэх ёстой байдаг гэх Бэккэтийн үзэл бодол яг энэ үед тодрон харагдана.
Поццо хэдийгээр Лаккиг удирддаг ноён боловч араасаа дагуулан хөтлөх биш урдаа тууж яваа нь сонирхолтой санагдаад байдаг юм. Учир нь Поццо зарцгүйгээр урагшилж хэрхэвч чадахгүй. Диди байхгүй байсан бол Гого энд ирж Годог хүлээхгүй жалгандаа хэвтэж байх байсан болов уу. Тэгэхээр уг дөрвөн хүн бие биедээ амьдралын үнэ цэнэ нь болж буй хэрэг.
Поццо, Лакки хоёрыг явсны дараа жаалхүү хүү ирэх бөгөөд Годо “Өнөөдөр ирэхгүй, маргааш заавал ирнэ” гэж хэл өгдөг. Мөнхүү Дидигээс эрхэм Годод юу гэж дамжуулахсан бол гэж хүсдэг авч Дидигийн хэлснийг сонсоогүй мэт царайлж, нүүрэнд нь айдсын сүүдэр тодорч арагш ухарч байснаа сум шиг харван алга болно. Жаалхүүг ийнхүү одсоны дараа тайзны арын хар хөшгин дээр бүдэг цэнхэр өнгийн тэргэл саран тусна. Шөнө болжээ. Эцэст нь Диди, Гого хоёр явахаар өндийнө. Хэн ч байрнаасаа үл хөдлөх бөгөөд тайз харанхуйлна.
Уг жүжигт жаалхүүгээс бусад нь малгай өмсч байгааг анзаарууштай. Басхүү Гого тайзан дээр гутлаа тайлж орхиод явдаг. Тэд аливаа асуудлын талаар ярихдаа малгайгаа авч дотор луу нь өнгийн хардаг. Магадгүй гутал, малгай зэргээр цаг хугацааны нэгэн хэвийн давтамжийг өөрчлөх түлхүүр хүний сэтгэлийн гүнээс гээгдэн орхигдож, бид түүнийгээ эрж явсаар алдар нэрийн золиосонд өртөн хэн ч биш болж буйг харуулсан юм шиг санагддаг. Бүх зүйл эхнээсээ дахин давтан өрнөж үзэгчдээр тохуурхаад ч байгаа мэт. Ямартай ч жүжгээ үргэлжлүүлэн үзэцгээе.
ӨНЧИН МОД
Хоёрдугаар үзэгдлийн эхний хэдэн минутад нэгдүгээр үзэгдэлд гарсан үйл явдлууд ар араасаа хөвөрнө. Гэхдээ энэхүү урт, адал явдалгүй жүжгийн туршид үзэгчдэд уйдах зав гараагүй гэдэгт итгэлтэй байна. Үүнд найруулагч гавьяатай.
Диди Гогод хандаж өчигдрийн танилууд болох Лакки, Поццо нарын тухай ярина. Харин Гого тэднийг огтхон ч санадаггүй. Ганц Гого ч тэднийг мартсан юм биш. Тайзан дээр Лакки гарч ирээд зогсох мөчид Поццо зогсолтгүй явсаар Лаккиг мөргөж тэнцвэр алдан унацгаадаг. Поццогийн “авраарай” гэх дуугаар Диди очих авч босгож дийлэлгүй дэргэд нь ойчно. Түүний дараа Гого очих авч мөн л унаад өгнө. Тэд яг үзэгчдийн хөлний өмнө байх бөгөөд тайзан дээр түр чимээгүй болно. Годо ирчихсэн юм шиг…
Эцэст нь тэд босч Поццод тусалж өөрсдийгөө танилцуулахад цаадах нь өчигдрийн явдлаа огт мэддэггүй. Гого, Диди гэх хүмүүстэй анх удаа таарч байгаагаа хэлнэ. Хачирхалтай нь Поццо сохорсон бөгөөд эртнээс л сохорсон гэх буюу Лакки хэлгүй, бүр ёолж чадахгүй болсон байдаг. Гого тэднийг цааш явах болоход “Туслах хүнгүй газар уначхаараа та нар яадаг юм” гэж асууна. Харин Поццо “Босох тэнхээтэй болтлоо хүлээж байгаад цааш явдаг” хэмээн хариулна. Эл хариултаас үзэхэд Поццо, Лакки нарын өөрсдийгөө тэнхээтэй болтлоо хэвтэх, Диди Гого хоёрын Годог хүлээхтэй яг адилхан болж дүрүүд нэг хүн шиг болтлоо жүжгийн санаа давхацдаг. Магадгүй уг чанартаа тайзан дээр ганцхан хүн л тоглосон мэт. Абсурд жүжгийн зохиолч, ноён оргилуудын нэг Бэккэт бидэнд ганцхан өнчин модны тухай үлгэр хүүрнээд байх шиг санагдана.
Гого, Диди дахиад л хоёулаа үлдэж урьд ярьсан зүйлсээ дахин давтан өгүүлнэ. Бас л үдэш болж эхэлмэгц жаалхүү ирж тэднийг анх удаа харж байгаа, өчигдөр ирээгүй, замдаа хүнтэй таараагүй, Годо өнөөдөр ирэхгүй, маргааш заавал ирнэ гэж хэл дуулгадаг. Диди бүр гайхаж гүйцнэ. Өчигдөрхөн танилцсан нөхөд, өчигдөрхөн өөрт нь хэл дуулгасан хүүхэд бүгд л түүнтэй анх удаагаа уулзаж байгаа мэт аашилж байна.
Хуучин бүхэн шинээр эргэн ирж байна. Харин тэд Годог хүлээсэн хэвээрээ л нэг газраа зогссоор л… Гого дахиад боомилж үхэх тухай санал дэвшүүлнэ. Даанч тэдэнд олс байсангүй. Гого өмднийхөө уяаг тайлж үзнэ. “Наадах чинь бүтэхгүй ээ” гэж Диди хэлнэ. Гогогийн өмд шувтарч тэр дотоожтойгоо үлдэнэ. Эцэст нь хоёул явахаар шийдэх бөгөөд Годо ирэхгүй бол боомилж үхнэ, ирвэл бид аврагдана гэсэн шийдэлд хүрнэ. Явахынхаа өмнө Гого өмдөө татна.
“Бурхан байлаа ч гэсэн хүнийг өөрөөс нь өөр хэн ч авар чадахгүй” Сартр хэлсэн байдаг. Гэвч аврал ерөөсөө хэрэггүй, амьдралд юу ч өөрчлөгддөггүй. Нар жаргаж, маргааш нь ургаж хуучин бүхэн эхнээсээ давтагдана, цаг хугацаа өдөр бүр нэгэн хэмээр урсан өнгөрнө. Тэгээд ч Бэккэт философдох гээгүй, зүгээр л хүн төрөлхтөнд үүнийг ойлгуулахыг л хичээсэн төдий юм.
Эцэст нь тайз харанхуйлах мөчид бүх зүйл байрнаасаа эс хөдөлнө. Годо чухам юу болохыг мэдэх шаардлага ч үнэндээ байхгүй. Учир нь маргааш амьдрах итгэл үнэмшилтэй байна гэдэг л хамгийн чухал.
