Сэтгэл зүй, сэтгэхүйн триллер төрөлд хамаатуулан авч үзэх бүрэн боломжтой нэгэн цуврал бүтээл Монголд мэндэлсэн нь “95%” олон ангит кино. Ерөөс манайд ийм төрлийн уран бүтээл цөөхөн хийгдсэн байдаг. Харин тус киноны зохиолч, найруулагч энэ удаад ээлжит уран бүтээл болох “95 Зүүдний хүн” кино үзэгчдэд хүрэхэд бэлэн болоод байна.

Урлаг заримдаа ямагт бүтээгчээс ангид байдаг. Гэхдээ суутнуудын зан араншин, аж төрөхүйн, дотоод сэтгэлзүйн олон талт байдлыг судалж, танин мэдэлгүйгээр дан ганц бүтээлийн талаар мэтгэлцээн өрнүүлж, судлал шинжлэлийн түүх хөгжиж ирсэн гэвэл худал. Тэгээд ч аливаа уран бүтээлчийн сэтгэл рүү ганц ч удаа болов өнгийгөөд үзэх нь огтоос буруу алхам болохгүй шүү дээ. 

Ингээд “Тушаал”, “Хайрлаж болох уу?”, “Дурлалын гэмт хэрэг”, “Илд цэцэг”, “95%” зэрэг үзэгчдийн мэдэх дэлгэцийн олон арван бүтээлийн эзэн, “Хүний ээж” киноны Эрхэмбаярын дүрээр Улаанбаатар олон улсын кино наадам 2023-аас “Шилдэг туслах эрэгтэй дүр”-ийн шагнал хүртсэн жүжигчин, найруулагч П.Дэлгэрбаяртай хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

-КИНО БОЛ ТУХАЙН ЦАГ ҮЕИЙН ТОЛЬ, МЭДРЭМЖИЙН ЦУГЛУУЛГА МӨН-

-Таны сүүлийн үеийн уран бүтээлд зүүдний сэдэв зарим талаар өөрийн гэсэн тодорхой өнцөг, хэлбэржилтийг олсон нь их анзаарагддаг. Зүүдний талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Оросын алдарт найруулагч Андрей Тарковский зүүдийг хоёр төрөлд хуваасан. Нэг нь зүүдэлж буй хүн зүүдээ өөрөө удирдаж найруулдаг бол нөгөөд нь түүнийхээ эрхшээлд бүрэн автдаг. Би “95 Зүүдний хүн” кино зохиолоо бичиж эхлэлийн өмнө Тагтаа хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргасан Тарковскийн “Хугацаан доторх хугацаа” хэмээх найруулагчийн өөрийнх нь бичсэн өдрийн тэмдэглэл, ярилцлагуудаас бүтсэн номыг уншиж байсан. Мөн Италийн нэрт найруулагч Федерико Феллинийн “Зүүд бол цорын бодит зүйл” бүтээлийг өмнө нь уншчихсан байлаа. Утга агуулга ярихаас өмнө зүгээр номуудыг нэрсийг анхаарч үзье л дээ. Цаг хугацаа ба зүүд. 

Ерөөс эдгээр номыг уншсаны дараа өөрт үлдсэн мэдрэмж, тэдгээр найруулагчдын асар их зүтгэл, нөр их хөдөлмөрийн тухай гайхалтай бичвэрүүдээс үүдээд тэдэнд өөрийн уран бүтээлээр хүндэтгэл үзүүлье гэж санасан. 

-Эдгээр найруулагчдын уран бүтээлийг хэрхэн мэдэрдгээ өөрийн дотоодод яаж тодорхойлдог бол...

-Тарковский бол салхины аясаар найгах зэгс биш л дээ. Тэр бол аварга том, тэс хөлдүү мөсийг зүсэгч хөлөг онгоц мөн. Харин Феллинийн зүүд түүний луужин хийгээд алтан гадас од байсан гэж боддог. Тарковскийн кинонуудаас илүүтэй тэр хүн өөртөө үнэнч байсан мөн чанарт нь, Феллинийн Жульеттаг гэх увидаслаг хайранд нь хүндэтгэл үзүүлэх гэсэн юм. Гэхдээ үүнийг би зөвхөн дотроо хадгалж байсан ч зүүдний тухай асуугаад эхлэхээр чинь ярьчихлаа. 

Зүүд өөрөө ямар ч логикгүй эд. Тиймдээ ч энэ амьдралын зүйл биш. Учир нь бодот орон зайн юм бүхэн учир шалтгаан, логиктой гэж би боддог. Өдгөө зүүд бол шинжлэх ухаан 100 хувь батлагдчихсан ойлголтуудын нэг биш шүү дээ. Тиймээс би зүүдийг хоёр оршихуйн хаалга мэтээр кинондоо ашигласан. Магад тийм ч биз, үгүй ч биз. Сайхан зүүд зүүдлээд сэрэхэд сэтгэл санаа хүртэл амгалан, цаанаа л нэг уужим байдаг. Басхүү би өчигдөр оройн зүүднээсээ илүү бага насныхаа зүүдийг тод санадаг. Нас дээр гарч ухаан бүдгэрэх тусам дурсамж, зүүд хоёр л бодит амьдралын цутгал болж оюун санааг тэтгэх магад. Тиймдээ ч зүүд амьдралын минь чухал хэсэг агаад хүний тархи хэзээ унтаж, амардаггүй болохын нотолгоо мөн байх. 

-Дурдаж буй “95 Зүүдний хүн” кино тань удахгүй нээлтээ хийх байна. Уг уран бүтээлийн тухайд үргэлжлүүлэн ярилцъя л даа...

-Магадгүй зарим найруулагч анхы эсвээс хамгийн сүүлийн бүтээлдээ хайртай байж болно. Ихэнх нь бүх л уран бүтээлээ хайрладаг биз. Гэвч хамгаас эрх чөлөөтэй, дур зоргоороо сэтгэх боломжийг өгсөн болоод ч тэр үү уг бүтээлд бусад киноноосоо илүү талтай.  Тэрхүү боломжийг ахин мэдэрч, дахин амталж буй сайхан үе тохиож байна. 

Нөгөө талаар бодит амьдралын хөрсөнд тэрхүү эрх чөлөөтэй сэтгэхүйг логик дарааллын үүднээс бий болгож бусдад итгүүлэх, итгүүлэх гэхээс илүүтэй үнэмшүүлэх бодомжтой тулгарсан. Үүнийг яаж бүтээх вэ гэдэг асуулттай учирсан. Тиймээс хүмүүсийн өөрсдийнх нь бүрэн таньж мэдээгүй, шинжлэх ухаанд өнөө хүртэл маргаантай хэвээр оршдог зүйлүүдээр дамжуулж харуулах ёстой юм байна гэж мэдэрсэн л дээ. Тэр нь зүүд болоод тархи. Энэ киноны гол хүчин зүйлс. Үүнээс гадна дэлхий даяар дэгдсэн корона вирусын хоригоос шалтгаалан дэлгэцийн бүрэн хэмжээний кино хийлгүй чамгүй хугацааг үджээ. Найруулагчийн хувьд киногоо театрын том дэлгэцээр үзэх нь диваажингийн ертөнцөд харьяатай, тийм л тансаглалын мэдрэмж болов уу. Амьдралаас таашааж болох хүчтэй зүйлийн нэг шүү дээ. 

-Таны бүтээлд тусгалаа олсон зүүд цэвэр хийсвэр санааных нь уу, эсвээс зарим талаар бодтой гэж үзэж болох уу? 

-Дижаву тохиолдохоор би гацчихдаг л даа. Яг л там, диваажингийн аль нэг юм уу эсвээс өөр ертөнцөд байгаа мэт санагддаг. Тэр нь зүүд бодит байдал болох хувиралтай ижил. Кинонд маань өөрт тохиолдсон ер бусын учир битүүлэг хэргийг мөрдөж буй мөрдөгчийн тухай өгүүлнэ. Гол нь мөрдөгч Төмөрийн зүүд бодит, харин зүүд нь амьдрал юм. Тэр нэгэнтээ “Бурхан унтдаг гэж үү, бурханы цонх үргэлж нээлттэй байдаг” гэж хэлдэг. Гэтэл Төмөрийн амьдралд бурханы ч тэр, чөтгөрийн тэр ч цонх, хаалга нээгддэг. Мэдээж киноны үйл явдал тэр чигтээ зохиомол. Гол нь зэрэгцээ ертөнцийн тухай олон хууч яриа, элдэв онол, таамаглалууд бишгүй дээ л нэг бий. 

-Ерөөс зүүдийг кинонд дүрслэх, зүүдний талаар буулгахын ач холбогдол нь юу юм бэ?

-Амьдралын бодит үнэнээс өөр үнэнийг хайх. Магадгүй урлаг зөвхөн үнэнийг, бодит ахуйн тухай сараачмал байсан бол хүн төрөлхтөн анх туурвиж эхэлсэн үедээ гээчих байсан биз. Ямартаа ч “95 Зүүдний хүн” бодит амьдралаас тэс өөрийг өгүүлж байгаа болохоор магадгүй бүхлээрээ зүүдний тухай кино ч байж мэднэ. Гол нь комьпютер график ашиглаж нисч, дүүлээд л, гарнаасаа гал гаргаж илбэ жатга шиг зүйлс үзүүлэхгүй л дээ. Харин энгийн, өдөр тутмын амьдрал дээр бидний хооронд үүсдэг үйлдэл, харц солилцох төдийгөөр л тэрхүү далдын, ер бусын хүч чадлыг уудлан гаргаж үзэгчдэд харуулахыг хичээсэн. 

-Та уг киноныхоо санааг хаанаас олж авсан бэ? 

-Александ Дюмагийн “Монте Кристо гүн”. Гэхдээ санаа гэдэг хэцүү эд. Харин энэ бол хуулах, шууд хуулбарлахаас ондоо зүйл. Монголчууд хүн болох хувь заяаны тухай “Зүүний үзүүрт тогтох ширхэг арвай” хэмээн яруу тансагаар зүйрлэн хэлсэн байдаг. Тэгэхээр хүн магадгүй шидтэнүүд, амьдрал тэр чигээрээ ид шид байж болно. Зүгээр л бид дэндүү дасчихсан болохоор үүнийг ойшоохоо байчхаж. Өөр ертөнцийн хувьд бид бурхан, дэлхийн амьтад дунд бол араатан, чөтгөр. Яг л ийм бодомжууд “Монте Кристо гүн”-ийг уншихад төрсөн хэрэг. Белинский өөрийн гэсэн түүхээ хуваалцагчтай байсны адил надад ч гэсэн урам зоригийг минь хурцлах ном байсан нь энэ. 

-Уг кино өмнөх олон ангит киноны үргэлжлэл бус тусдаа бие даасан уран сайхны кино гэж сонссон. Өмнөх бүтээлтэй холбоотой зүйлүүд байгаа юу? 

-Холбоотой байлгүй яахав. Харин Амарын үйл явдал цааш үргэлжлэхгүй. Хүмүүс нэг асуултыг их асуудаг л даа.

-Ямар асуулт? 

-Киноны үйл явдал цааш үргэлжлэх байдлаар төгссөн. Хэзээ үргэлжлэл нь гарах вэ гэдэг. Ер нь бол миний хувьд “95%” бол төгсчихсөн л дөө. Харин одоо миний киноны баатрууд цоо шинэ адал явдалтай тулгарна. Өмнөх кинонд хүний ухамсарт харцаараа шилждэг өшөө авагч Амарын түүх гардаг бол энэ удаад арай өөр чадвартай эсрэг зорилго бүхий дүр гарна. Хэрвээ үзэгчид анзаарсан бол би эсрэг дүрээ муу тал гэж ярьдаггүй. Би сайн, муу тал гэдэг ойлголтыг хүүхэд ахуй даа гээсэн. Дүрүүд хоорондоо зөрчилдсөн болохоос бус сайн, муу тал гэж үгүй. Тэр тусмаа 95 төсөл бол бүр ч үгүй. Мэдээж үхлээс амилсан хүн, өшөө авалт, цагдаагийн мөрдлөгө гээд адилтгах зүйл олон. Гэхдээ өмнөх цувралаас цоо шинэ, анхи ондоо гэж итгэлтэй хэлмээр байна. Гол нь 95 төсөл маань цааш үргэлжлээд байгаа юм. Аливаа уран бүтээл өөрийн гэсэн цул бүхэллэг чанартай, түүнд ерөнхий концепц байх хэрэгтэй. Тэр нь энэ. 

-Уг киноныхоо зохиолыг хэдийнээс бичиж эхэлсэн бэ? 

-Сэдэв, гаргалгаа нь бол мэдээж “95%” олон ангит киноны зохиол бичих үе буюу коронагийн хөл хорионы үеэс эхлэлтэй. Их л сонин, бараг кинон дээр л гардаг үйл явдлын амьд гэрч болсон хүмүүс шүү дээ, бид чинь. Санаа нь бол уржнан ноднин  жилээс тархинд минь боловсорч эхэлсэн дээ. Яагаад ч юм цаг хугацаа гэх ойлголтыг зохиол руугаа татан оруулахыг хичээсэн. Цаг хугацаа бол ганц чиглэл рүү тогтмол урсгалтай. Бид хэзээ энэ аварга механизмыг өөрчилж чадахгүй. Өчигдрөө өнөөдөр өөрчилж болохгүйтэй адил. Харин өнгөрсөнд очвол яах вэ гэдэг асуултаас л шинэ киноны маань сэдэл үүсэлтэй. Ерөөс зохиол бичих явц ийм юм л даа. Ерөнхий, барагцаалсан том төсөөлөлтэйгөөр эхлээд продюсер Э.Батнямбуу, Ж.Алтаншагай хоёртойгоо эхлээд бүдүүвч байдлаар санаагаа ярьж өгнө. Дараа нь ерөнхий зураглалаа хэлнэ. Үүний хойно нэгдүгээр найруулагч О.Ууганбилэгийг багтаа нэмж аваад зохиолын төлөвлөгөөнд орж киноныхоо бүтцийг тодорхойлно. Энэ хооронд найруулгын талаар ч төлөвлөнө. Үүний дараа харин ганцаардсан урт урт шөнүүд хөврөнө дөө. 

-Та ер нь зохиол дээрээ нэлээдгүй цаг гаргадаг шиг санагдлаа...

-Тийм ээ. Зохиолоо илүүтэй нухдаг. Бичих явцдаа их ч шанална. Магадгүй киноны төрлөөс шалтгаалдаг байж мэдэх юм. Нууцлаг төрлийн бүтээл үзэгчдэдээ оньсого тавьж, үйл явдлыг зориуд тойруулахаас гадна дүрээ эртдэж задлахгүй байх шаардлагатай. Жишээ нь суут найруулагч Бергман нэг шөнийн дотор зохиолынхоо ерөнхий хар зургийг цаасан бичээд буулгачихдаг хурдтай, хүчтэй хүн байсан. Тархин дотроо тун сайн төлөвлөж чаддаг хэрэг болов уу. Гэтэл Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай “Тамгагүй төр” жүжгийг Хустайн нуруунд очоод гуравхан хоногийн дотор л биччихсэн. Шалтгаан нь мөн л саяны хэлсэнтэй адил гэсэн үг. Тэр хүн надад Шекспирийн схемийг бодож байгаад л биччихсэн гэж нэг удаа хэлж билээ. Б.Лхагвасүрэн гуай миний багш, Л.Хасар анд минь байсан юм. Надад харин тэгж бичих халгисан их авьяас билэг үгүй. Тиймээс цаасан дээр буулгачихаад хэсэгтээ гацаж орхино. Тэгээд бодно. Кино зураг авалт дуусахаас илүүтэй зохиолынхоо эцсийн цэгийг хатгах хамгийн том баяр байдаг. Эцэст нь кино багтаа зохиолоо анх унших шиг жаргал үгүй. Тэр цагаас эхлээд миний бүтээл зөвхөн минийх биш олны бүтээл болдог. Кино хэдийгээр найруулагчаараа овоглодог ч хамтын бүтээл. Фантастикийн залуучууд “Би биш, бид” гэдэг уриатай. Тиймдээ ч хүчтэй, хурдтай байдаг.

-Найруулагчид кино зохиолоо өөрсдөө бичих нь түгээмэл. Гэвч заримдаа сайн бүтээлийн хувьд үүн дээр заавал мэргэжлийн зохиолчид байх ёстой гэж үздэг судлаач, сайн үзэгчид ч олон бий. Үүн дээр ямар бодолтой байдаг вэ? 

-Оросууд сансарт хамгийн анх ниссэн нь үнэн. Гэхдээ зөвхөн тэд л сансарт нисдэггүй болохыг бид өдгөө харж байна. Оросын дараа Америкчууд саран дээр амжилттай газардсан. Энэтхэг, Хятад бүгд л огторгуйд хүрсэн. Жишээ нь яг одоо гарч буй “Шар гэгээ” киног үргэлжлүүлэн жишээ болгоод авч үзье. Ш.Гүрбазар ах сайн зохиол бичсэн нь үнэн. Харин Б.Батдэлгэр найруулагч тухайн зохиолыг сайн кино болгосон туйлын үнэн. Ийм л зүйл. 

Би амьдралдаа анх удаа бусад зохиолчтой “Бууны сумыг буцааж болдоггүй” гэдэг кино бий. Дандар баатарын түүхийг өгүүлдэг. Зохиолыг нь АУЗ Б.Догмид ах бичсэн. Би кино зохиол болгосон. Нөгөө талаар мэдээж кино зохиол бол киноны ажлын хар дэвтэр. Кино багийнханд зориулсан мэдээлэлийг багтаасан байх ёстой. Уншигчдад илүү Жишээ нь “Гадаа. Шилэн өрөө. Өдөр” гэж эхэллээ гэж бодоё. “Гадаа эсвээс дотор” гэдэг нь тухайн үзэгдэл хаана өрнөхийг хэлж байна. Гэрэлтүүлэгчид, дууныханд маш чухал. “Шилэн өрөө”. Энэ бол зохиол дээр гарах үйл явдал өрнөх өрөөг хэлж байгаа нь ойлгомжтой. Учир нь би зураачдад хэрэгтэй мэдээллийг багтаахыг зорьсон хэрэг. Өрөөнд шилэн тавилга түлхүү байх нь л дээ. “Өдөр шөнө”. Мөн л гэрэлтүүлэг, дууныхантай холбоотой асуудал. Энэ бүгдээс үзэхэд мэргэжлийн кино зохиол гэдэг бол уран зохиолын бусад төрлөөс “Хүйтэн” байдаг онцлогтой. 

-Нэгэнт бүтээл гараас тань гарсан л бол дүгнэлт нь бусдын мэдэлд шилждэг. Гэхдээ мэдээж өөрийнхөө ажилд тодорхойлолт бус үнэлэлт өгч болох байлгүй. Та шинэ бүтээлээ үнэлвэл... 

-Кино бол тухайн цаг үеийн толь, мэдрэмжийн цуглуулга мөн. Кино зохиол уншигдаж эхлээд кино баг, уран бүтээлчдийн мэдэлд очдог болдог бол дэлгэцэнд амилсны хойно үзэгчийн мэдэлд шилждэг. Олон нийтийн сүлжээгээр киноны тухай хүмүүс их бичиж сэтгэгдлээ үлдээдэг болжээ. Гэхдээ доромжлох, сайлах, муулах нь тэдний асуудал. Тэр бүр дээр өрвөлзөөд байх шаардлага үнэхээр байхгүй. Гэтэл манай киноныхон хийсэн бүтээлээ өмөөрч хэрүүл уруул хийж гүйлдээд байгаа харагддаг. Үзэж, дүгнэх эрхийг нь нэгэнт театрт киногоо гаргаснаар өгчихсөн байж тэгэх нь илүүц зан. Одоо харин үндсэн асуултад чинь хариулахад хэрвээ би багш байсан бол энэ кинондоо “А” дүн тавина. Хүмүүс үүнтэй санал нийлэх албагүй “С”, “F” дүн тавьж болно. 

-Постер зурган дээр шашны нэгэн төрлийн зан үйлд хэрэглэдэг пүрэв хутга байсан. Энэ ямар учиртай юм бол оо? 

-Энэ постерийг олон нийтийн сүлжээнд байрлуулсан чинь нэг бүсгүй орж ирээд хангинатал загнасан. (инээв) 

-Юу гэж тэр вэ? 

-“Бурхан номын шүтээн болсон ариун зүйлийг цустай хутгаж бузарлалаа гээд л”... Магадгүй тэр бүсгүйн зөв л дөө. Харин минийхээр бол Христийг цовдолсон загалмай, түүнд нэвт хадсан гадас, энэ Пүрэв хутга, 18 настай онгон бүсгүйн дунд чөмгөөр хийсэн Ганлин, хүний гавлын яс хувааж хийсэн аяга гэхчлэн зүйл хүмүүс бидний л бодож олсон зүйлс шүү дээ. Эд цөм бурханых биш. Харин энэ хутганы зан үйлийнх нь утга учир надад их таалагдсан. Пүрэв гэх уг шор хутгаар муу ад зэтгэрийг хөөн зайлуулах, даран сөнөөхийг билэгдэж ашигладаг юм билээ. Яг л Христийн шашны ариун ус, загалмай, мөнгөн хадаас шиг. Чамаас өөрөөс чинь асууя, намайг загнасан тэр бүсгүйн зөв ч, миний буруу гэж үү?

-Зөв буруу, сайн муугийн ялгааг амархан дүгнэчихэж болохгүй л дээ...

-Тийм ээ. Дулдуйтын Данзанравжаагийн “Бурхан ч буг ч сэтгэлээс үүсдэг” гэж үг бий. Энэ үг үнэнээс нэг их хол очиж унахгүй дээ. Чи анзаарсан бол “95%” олон ангит кинон дээр бурханы ариун дүр хоёр хуваагдаад дундаас нь чөтгөр цухуйж буй тухай зураачийн биет бүтээл гардаг. Нэг цаг үед байсан сан бол Данзанравжаа, тэр зураач бид гурав санаа нийлээд ганц хатуу юм дундаа задлах байж шүү (ха ха). Түүнээс биш бусдаас өөр этгээд байх гэж эрэлхийлэх, мухар сүсэг зэрэгт би ясны дургүй хүн л дээ. Шалгалтынхаа өмнө хичээлээ уншихгүй Ганданд хүрд эргүүлээд явж байдаг оюутныг оюутан бус олгой гэж нэрлэвэл зохилтой гэдэг шиг...

-Г.БАДАМРАГЧАА НАЙРУУЛАГЧИЙН ЗЭМЛЭЛ ОДОО Ч ЧИХЭНД БУС ЗҮРХЭНД СОНСОГДДОГ-

-Найруулагч бүр өөрийн гэсэн арга барил, онцлогтой байдаг. Тэгвэл шинэ бүтээлээс тань зөвхөн таных гэж мэдэрч болох тийм арга барил нь юу вэ? 

-Бүх зүйлээс нь харагдах байх. Би сайн мэдэхгүй юм. Хүн өөрийгөө биш тухайн хүнийг бусад нь тодорхойлно. Арга барилын хувьд уран бүтээлчид рүүгээ  орилж, хашхичаад байдаггүй. Аргадаж ажилладаг гэхүү дээ. Арван жилийн өмнө би бусдын арга барилд суралцдаг байсан бол өнөөдөр тийм зүйл санаа зовохоо байжээ. Өөрийн бодол өөртөө зөв болж дээ. Агуу найруулагч Бэгзийн Балжинням гуайтай оюутан байхдаа уулзаж байсан юм. Жамухын тухай тайзны жижиг ажил хийх гээд зөвлөгөө авахаар очлоо. Ширээний хоёр талд суугаад ярилцсан. “Чи өөрийнхөө Жамухыг яаж харж байна?” гэж асуусан. Б.Балжинням гуай ширээний дээд талд хойморт суусангүй. Тэгэхэд би ямар гоё энгийн хүн бэ, ямар гоё үлгэр дуурайлал вэ гэж бодсон. Тэгээд тийм л хүн болох сон, тэгж л залуустай харьцах сан гэж хичээж явдаг. “Урлагт байгаа өөрийгөө биш, өөрт байгаа урлагийг хөгжүүл” гэдэг сайхан үг бий. Тэр үгний амьд биелэл Б.Балжинням гуай байсан даа.  “95 зүүдний хүн” кино маань олон хүний бүтээлч сэтгэлгээний нийлбэр. Гэхдээ бүх зүйл эд эс ширхэгчлэн найруулагчийн шүүлтүүрээр ордог учраас бүх зүйлээс нь намайг мэдэрч болох байх. 

-Тэгвэл сайн зохиол, сайн найруулагч. Та алийг нь сонгох вэ? 

-Дэлгэрүүлж тайлбарлах шаардлагагүй асуулт шиг санагдлаа. Сайн найруулагч. Үл нуршин нуршихад сайн, муу гэдэг бас л өрөөсгөл ойлголт. Өөртөө үнэнч, мэдрэмжтэй, гэхчлэн найруулагчийг товойлгох олон үг байж болно. 2003 онд анх “Найзууд” киногоо хийж байхдаа би хамгийн том алдаа гаргасан. Замын эхэнд ойгүй том алдсандаа одоо бол ихэд баярладаг. Өдгөө тийм алдаа гаргавал кино урлагаас арчигдана. Өөрийгөө уучилж чадахгүй болов уу. Гэхдээ сайн зохиолч, сайн найруулагч аль аль нь байж л энэ урлаг бүтэн байна биз дээ. 

-Ямар алдаа гаргасан юм бэ?

-Кинотой маань хамтарч ажилласан цагдаагийн байгууллагын хүмүүс өөрсдийн мэргэжлийг өмөөрч “Манайд ийм асуудал байхгүй. Бид тангарагтаа үнэнч хүмүүс. Ингэж кинон дээр гаргах аваас бид оролцохгүй” гэдэг байр суурь илэрхийлсэн юм л даа. Тэдний буруу гэж юу байхав. Би хүсэлтийнх нь дагуу киногоо өөрчлөөд орхисон чинь гол драматургаа алдаад кино биш болчихсон. Тэр үед Г.Бадамрагчаа найруулагч гэрт ирж үзчихээд “Юу вэ, ийм кино байж болдог юм уу!” гэж зэмлэсэн. Тэр үг одоо ч чихэнд бус зүрхэнд сонссогддог. 

-Манайд хийгдсэн сэтгэлзүйн триллер төрлийн кинонууд гэвэл тун цөөн. Харин адал явдалт төрлийн бүтээлүүд нэг л хуурай, хөнгөн болоод байдаг. Яагаад тэр юм бол...

-Хавтгай дүр, хавтгай үйл явдал гэхчлэн хэд хэдэн хүчин зүйлс киног хуурай, аргуу болгодог. Гэтэл хүний амьдрал асар баялаг шүү дээ. Хэзээ ч нэгэн хэвийн асуудлаар дүүрэн байхгүй. Олон талтай дүр, салаалсан үйл явдлууд киног баялаг, тослог болгодог. Дүрийг сайтар урлаж, олон талаас нь харж босгож чадвал ямар ч төрлийн кино үзүүштэй болно. Хэдийгээр амьдралд байхгүй зүйлийг харуулж болох ч аж төрөхүйд наалдуулж хийх ёстой. 

-Аливаа бүтээлд дүр босгох асуудал нээрэн тун чухал. Ялангуяа сэтгэлзүйн триллер төрлийн кинонуудад дүрийн диалоги гэхээс илүүтэй үйл хөдлөлөөр зан араншинг нь түлхүү илтгэсэн нь сайн бүтээлийн тоонд багтдаг. Та харин дүрүүдээ юунд тулгуурлаж амилуулсан бэ? 

-“95 зүүдний хүн” киноны гол дүрд жүжигчин Э.Батнямбуу ажилласан. Дүрд “тоглосон” гэх үгнээс би зориудаар дөлдөг. Зарим жүжигчин мэдээж дүрд тоглодог л доо. Харин Э.Батнямбуугийн дүрд хандах сэтгэл зүрх, ажиллагааг нь хүндэтгэх үүднээс тоглосон гэх үгийг зориуд хэлэхгүй байгаа юм. Э.Батнямбуу ажилласнаараа Төмөрийг амилуулж чадсан. Уг киноны хамгийн хүнд ачааг тэр үүрсэн. Ачаа даах тэнхээтэй, авьяастайг нь мэдэх болохоор би ч үүрүүлсэн. Нуух нууцтай ганцаардсан, түүндээ эргэлзэж гэлмэлзсэн Төмөрийн дүр киноны хамгийн гол шугам байсан юм. Харин бусдынх нь тухайд гэвэл хүмүүс ихэвчлэн туслах дүр гэж ярьдаг. Мэдээж зарим нь киноны үйл явдалд бага оролцоотой байж болох ч амьдрал дээр бүгд гол дүр шүү дээ. Тэгээд ч дүр жижигдэнэ гэх ойлголт кинонд байдаггүй. Тэр л өнцгөөс дүрүүдээ бүтэн харж босгохыг зорьсон.  Ямар ч дүр өөрийн гэсэн баялаг түүхтэй байх учиртай. 

-“Амьдрал эхлэл биш, үхэл төгсгөл биш”. Шинэ уран бүтээлийн агуулгыг тодорхойлсон эл өгүүлбэрийн гүн санаа нь юу байв? 

-Оюутан байхад багш минь биднийг тойруулж суулгачхаад хуурамчаар хийсвэрлэж яриулах дасгал хийлгэдэг байлаа. Нэг хүүхдийн ярьсан фантасыг нөгөө ннь шууд үргэлжлүүлж ярих ёстой. Гол нь хэн ч, хэзээ амьдралын үнэнтэй ойр юм ярьж болохгүй. Жишээ нь “Саран дээр буугаад алхаж явтал Буддагийн том чулуун хөшөөтэй тааралдлаа. Гайхаж бахардсандаа амьсгалуулагч том дуулгыг тайлтал саран дээр агаар байдаг аж. Хэн ч амьсгалаагүй хүчиртөрөгчтэй агаараар уушгиа дүүртэл амьсгалав” гэнгүүт багш өөр нэгнийг заана. Нөгөө оюутан нь “Тэгээд давхийн хийн сэртэл би Чингис хааны өлмийд мөргөсөн чигээр түрхэн зуур дугхийсэн нь тэр байлаа” гэх зэргээр үргэлжилнэ.

Амьдралд бид ирдэг, мөн буцдаг. “Төрсний эцэст үхэх нь амьтны жам” хэмээсэн Б.Явуухулангийн найраглалын мөр бий. Харин өмнөх төрөлдөө хэрэглэж асан эд зүйлсийг нь таниулж хутагт хувилгаадуудыг тодруулдаг. Үүнээс үүдэлтэйгээр оюутан цагийнх шигээ зөгнөж, төсөөлж бичсэн бүтээл юм л даа. Кино 1910 он хавьцаа Богд хаан болон түүний дүү Чойжин лам нараас улбаатай түүхээр эхэлдэг. Чойжин лам жирэмсний хүндрэлээс болоод төрж чадахгүй нас барсан бүсгүйн шарилыг хээрээс олдог. Бүсгүйн хэвлийд хоёр ураг амьд байгааг Чойжин лам мэдэрнэ. Нэг нь өсгөлүүн энгийн хүүхэд, нөгөө нь жижигхэн зулбадас мэт зүйл. “Хоёул амьдрах хувьтай байжээ” гээд түүх эхэлнэ. Ингээд бодоод үзвэл магадгүй бидний амьдрал хэн нэгний амьдралын үргэлжлэл ч бил үү, бидний үхэл өөр бие хайсан шилжилт төдий ч зүйл байж болох уу гэдэг санаа л даа. 

-МИНИЙ ААВ ХАНЬД МИНЬ “ТАНАЙ ХҮН ИХ ОНГИРОО, ТҮҮНИЙГ ДАРЖ ЯВААРАЙ” ГЭЖ ЗАХИСАН ГЭДЭГ-

-Технологи, санхүүгийн асуудлаас болоод хав дарчихсан санаа, кино зохиол бий юу? 

-Оюутан байхаас л дотроо тээж ирсэн нэг зохиол бий. Одоо, өнгөрсөн, ирээдүй гэх гурван цагийг харуулдаг. Ер нь жаахан зөгнөлт маягийн бүтээл гэх үү дээ. Ирээдүйд Монгол Улс гэж байхгүй, зөвхөн монгол хүмүүс л бий. Гэтэл тэдний мал, адгуус шиг бусад нь тэжээдэг болчихсон. Учир нь эрхтний донор болгон ашиглах зорилготой. Басхүү тулаан гарна. Яг л “Гладиатор”-ынх шиг тулаанаар үхэл, амьдралыг нь шийддэг. Ялагдсаныг нь хот руу аваачиж, тэндхийн дээд давхаргынханд эрхтнийг нь өгөх мэс ажилбарт оруулна. Яахав үйл явдлын хар зураг энэ л дээ. Гэхдээ дүрүүдээ босгохын тулд олон салаалсан зам сонгох шаардлагатай болоод байгаа. Нэлээд төвөгтэй шүү дээ. Кино маань бөө маягийн нэгэн өвгөн монгол хүмүүсийн дунд аврал эрэн залбирч буйгаар эхэлнэ. Тэрхүү залбирал тэнгэр өртөөлөн түүчээлж цаг хугацаагаар ухарч явсаар XIII зууны үеийн ч юм уу нэгэн хүчирхэг баатар эрийн чихэнд сонсогдоно. Мөнөөх баатар нь өвгөнтэй адил шидтэй тул өнөө цагт морилж архинд донтож, өрөнд баригдсан зохиолчтой уулзаж түүнийг ирээдүйд хүргэж эх орон нь хэрхэн сөнөж мөхөхийг харуулдаг. Залуу харин яг бидний оршин буй цагт эргэн ирж нийгмийг соён гэгээрүүлэх шинэхэн зохиолын нэгдүгээр мөрийг тавьж буйгаар кино төгсөнө. 

-Мэдээж кино урлаг технологиос хамааралтай. Тиймдээ ч технологи өөрчлөгдөхөд найруулагчийн арга барил дагаад өөрчлөгддөг үү? 

-Кино урлаг маш олон зүйлийн нийлмэл байх. Урлаг агаад шинжлэх ухааны ололтын үр дүн ч хамаарна. Бидний гарт нисдэг камер өдөр тутмын хэрэглээний эд болон хувирснаас үзэгчдийн харах өнцөг эрс өөрчлөгдсөн. Тэнгэр цуучин нисэж яваа шувууг дэргэдээс нь харж эсвээс гэрэл эвхэн хурааж яваа сүнсийг ч бүтээж болно. Тиймээс найруулагчийн арга барил технологийн дэвшилтэй холбоотойгоор хувирч, өөрчлөгдөж магадгүй юм. Бидэнд бүгдийн мэдэх том жишээ бий шүү дээ.

-Ямар жишээ билээ...

-Жэймс Камероны жишээ. Тэр “Аватар” киноныгоо олон жилийн өмнө бодож олсон ч түүний төсөөллийн ертөнцийг биежлүүлэх технологийн боломж бүрдээгүй байсан. 2009 онд л тийм бололцоо бий болж, олон сая үзэгчид тус кинотой учирсан түүх бий. Гэхдээ найруулагчийн үзэл санааны арга барил хэзээ ч хувирч, өөрчлөгдөхгүй байж ч бас мэдэх юм. 

-Таных яадаг вэ? 

-Үзэл санаа бол тухайн уран бүтээлийн, бүтээгчийн итгэл үнэмшил. Тийм итгэл үнэмшилгүйгээр бид амьд ч байж хүчрэхгүй. Үүнийг хувиргахад их хэцүү. 

-Заримдаа бүтээл хийх нь эр зоригийн асуудал байдаг. Танд хангалттай эр зориг бий гэж боддог уу? 

-Магадгүй эр зориг залуу насанд хамааралтай болов уу. Харин өдий насанд ухаан, туршлага хоёр тэрхүү эр зоригт зөвлөгөө өгдөг. Ерөөс зөвлөх биш эр зоригийг удирддаг гэж хэлж болно. Гол нь би бүтээлээ үзэгчгүй байхвий гэх айдасгүйгээр хийж чадах хангалттай эр зоригтой. Манай продюсерүүд ч тийм л эр зоригийг дотроо оршоосон хүмүүс. Тэд ч бас залуу байна. Ер нь бусдыг бүтээлийг хууль ёсны зөвшөөрөлгүй хуулдаг, хулгайлдаг, шинийг бүтээх сэтгэлгүй хулчгарууд л эр зориггүй хүмүүс мөн. Бусдаар бол аймхай нэгний дотор ч эр зоригийн ямар нэг хэлтэрхий бий. Өөрийн ухамсрыг захирч чадаж байгаа цагт хүн хангалттай хийж, бүтээж чадах эр зоригтой байдаг.

-Сүүлд “Хүний ээж” киноны туслах дүрээр Улаанбаатар олон улсын кино наадмаас “Шилдэг эрэгтэй туслах дүр”-ийн шагналыг хүртсэн. Жүжигчний хувьд дүр дээрээ хэрхэн ажилладаг вэ? 

-2003 онд би “Найзууд” кингоо хийж байхдаа МУГЖ Д.Ганцэцэгийг урьж тоглуулж байсан. Үүнээс яг хорин жилийн дараа түүний урилгаар өөрийнх нь жүжигчин А.Ганчимэгтэй хамтран үүсгэн байгуулсан “Аримун” продакшны “Хүний ээж” хэмээх уран бүтээлд эсрэг дүр бүтээсэн. Би чинь хэдийгээр жүжигчний мэргэжил эзэмшсэн боловч ихэнхдээ камерийн урд биш, ар талд нь ажилладаг хүн шүү дээ. Камерийн арын сандал бол уран бүтээлийн хувьд миний амьдрал юм даа.

Жүжигчид зохиолоо эхэлж уншсаны дараа тоглох, үгүйгээ шийддэг, хариугаа хэлдэг. Харин би шууд зөвшөөрсөн. Учир нь “Аримун” продакшн муу кино хийхгүй гэсэн итгэл надад байлаа. Зохиолыг, миний дүрийг А.Ганчимэг бичсэн юм билээ. Тэгээд зохиолоо уншсаны дараа дотор минь хоригдож байсан жүжигчний сүнс сэрсэн юмдаг уу даа. Ингээд жүжигчдаас шаарддаг шаардлагаа өөртөө тавьж ажилласан. Д.Ганцэцэг найруулагч заримдаа надад “Мониторын араас нэг хараач, найздаа зөвлөөч” гэнэ. Би эелдгээр булзааруулсаар байгаад киногоо дуусгасан даа. 

-Яагаад, тухайн киноны хувьд жүжигчин учраас уу? 

-Тэгэлгүй яахав. Энэ уран бүтээлд бол би жүжигчин. Өөрийгөө сэтгэлзүйн хувьд ч тэгж бэлдсэн. Харин Улаанбаатар кино наадмын хувьд шагнал хүртсэндээ ч бус шалгаруулалт нь үнэхээр их таалагдсан. Миний ойлгосноор бол оролцсон бүх киноноогоо сайтар үзэж 12 номинациа бүгдийг нь харж байж шалгаруулдаг юм билээ. Энэ жил илүү өргөн дэлгэр болох шиг боллоо. 

 

-Өмнө нь дөрвөн номинаци л шалгаруулдаг байсан болов уу?

-Тийм байх. Мэдээж уг нэр хүндтэй наадмаас шагнал авсан даа их баяртай байгаа. Тайзнаас жаахан ойворгон үг хэлсэн байж магадгүй. 

-Их л итгэлтэй байх шиг санагдсан. Дараа жил “95 Зүүдний хүн” киногоороо энэ тайзан дээр дахин гарна гэсэн бил үү дээ...

-Уг нь жаахан хоншигносон ухаантай юм. Тэгээд л ирэх жилийн наадамд оролцох эхний кино нь “95 Зүүдний хүн” байх болно гэхгүй юу. (инээв) Шагнал, уралдаан гэдэг мэдээж хүнд урам, ташуур болохоос гадна хариуцлага дагалдаж ирнэ. Хэн бүхэн л ямар нэг зүйлд хүрэхийг зорьдог. Тэр минь гэхдээ сайн уран бүтээл болохоос кино наадмаас шагнал хүртэх бол биш л дээ. 

-Кинонд дүр бүтээх явцдаа найруулагчийн санаа бодол, ажлын онцлог мэргэжлээсээ өөрийгөө бүрэн тусгаарлаж чаддаг уу? 

-Заримдаа өөрийн мэдэлгүй хутгалдчихаад байдаг. Түүнээс бол найруулагчийн тухай санаа бодлоо аль болох үгүйсгэж, зөвхөн дүрдээ л анхаарна. Жишээ нь “Хүний ээж” кинон дээр жүжигчин А.Ганчимэг бид хоёр аав, охины дүрд тоглосон юм. Өөд, өөдөөсөө хараад жигтэйхэн урт ширээний ард суунгаа ярилцаж, хооллодог хэсэг бий. Дүрийн эргэлтийн цэг л дээ. Үзэгчид намайг зөөлөн инээмсэглэлтэй, дулаан хүн гэж бодож байтал санаанд оромгүй жигшим хүн болохыг таньж авдаг хэсэг. Тэр үед би хундагатай дарс ууж байгаад амнаасаа хундагаа салгалгүй дотор нь инээвэл дууны найруулгад илүү гоё болох юм байна гэсэн бодол толгойд орж ирж байсан. 

-Та “Бэрс” кино урлагийн дээд сургуулийг тухайн үед жүжигчин, найруулагчаар төгссөн. Сургуулиасаа олж авсан хамгийн том олз юу байсан бэ? 

-“Хувийн жижиг сургуулиар яах гэсэн юм. Түүний оронд СУИС-д шалгалт өгөөч” гэж олон хүн хэлж, гаргасан шийдвэрийг минь гайхаж л байсан. Гэхдээ “Бэрс” дээд сургуульд жүжигчин, найруулагчийн хос мэргэжил эзэмшсэн нь миний эхний олз. Мөн Г.Цэрэн, Дарма Батбаяр, М.Чойжил, П.Туваанжав, Д.Чинзориг зэрэг олон мундаг багш нараас номын дуу сонсож байжээ. Сургууль гэдэг өөрийн хүсэл зорилго, хүрэхийг хүссэн тэмүүллийнхээ дагуу тэнд буй эрхмүүдийн заасан дууг сурч, боловсролыг өөрийн оюуны шанаганы хэмжээгээр хутгаж авахын нэр байх. Манай сургуулийн захирал Ч.Гомбосүрэн гэдэг хүн байсан. Урлагийн хүн биш л дээ. Харин ч мундаг хуульч байсан. Гол нь түүний сайхан сэтгэл олон олон урлагийн эрхмүүдийг нэг дор цуглуулсан байж билээ. Хүн харилцааны хувьд их зөв, зөөлөн дулаан хүн гэсэн үг л дээ. Үгүй бол өөр, өөрийн дотоод ертөнц, түүнийгээ дагаад их, бага хэмжээний эготой олон хүнийг нэг дор, нэг удирдлагад зангидана гэдэг амаргүй. 

Манай ангийн багш В.Наран-Амгалан гэж дөнгөж л 32 нас шүргэж яваа иртэй тонгорог шиг эмэгтэй ирж байлаа. Тэр эмэгтэйн сэтгэл, оюун ухаан, авьяасынх нь багахан хэсгээс шүүрдэж үлдэж чадсан олзтой хүмүүс шүү дээ бид.

- “ХОЁУЛАА “ТАМГАГҮЙ ТӨР”-ӨӨР ХАЧИН САЙХАН КИНО ХИЙНЭ” ГЭЖ Б.ЛХАГВАСҮРЭН БАГШ МИНЬ ХЭЛЖ БАЙСАН” -

-“95%” олон ангит киноныхоо дууны шүлгийг өөрөө зохиосон байсан. Та шүлэг, яруу найраг сонирхдог уу? 

-Яруу найраг гэхээсээ дууны үг гэж хэлбэл зохих хэдэн юм бий. Түүнээс биш миний яруу найраг бичнэ гэдэг үлгэр. Нэг их даруухан царайлсандаа хэлж байгаа юм биш шүү. Үнэн нь тэр. Хүн ер нь аливаад өөрийн хэм хэмжээгээ мэддэг байх нь зүйтэй. Угтаа бол би их онгироо хүн л дээ. Ямар сайндаа миний аав бурхан болохынхоо өмнө ханьд минь “За, танай хүн чинь их онгироо шүү, түүнийг л дарж яваарай. Бусдаар бол гайгүй дээ” гэж захисан гэдэг. 

-Хариултаасаа хадуураад явчих уу даа...

-Тэглээ. Мэдээж сайхан шүлэг, найргийг бол таашаадаг. 

-Шүлэг найраг бичдэг найруулагчид хэр олон байдаг вэ? 

-Байлгүй яахав. Г.Жигжидсүрэн гуай өөрийнхөө киноны гоё, гоё дууг бичсэн байдаг. Тэдгээрийг би дууны үг биш яруу найраг гэж боддог. Бавуугийн Лхагвасүрэн багш минь байна. Угтаа бол Москвагийн Кино Урлагийн дээд сургуульд суралцаж байсан найруулагч хүн. Манай баз, хөгжмийн зохиолч, “Дэлхий” хамтлагийн хөгжимчин Г.Онон гэж залуу бий. Тэд хөгжмийнхөө шинэ цомгийг гаргахаар бэлдэж суухад аялууг нь сонсож суухад сэтгэл хөдөлж өөрийн эрхгүй үзэг атгах нь бий.  

-Тэгвэл та хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ? 

-Шведийн суут найруулагч Ингмар Бергманы “Миний амьдрал кино хальсанд” гэж намтар, дурсамжийн номыг хамгийн сүүлд уншсан. Бүх цагийн үеийн хамгийн агуу найруулагчдын нэгэнд зүй ёсоор ордог эрхэм. Уран бүтээлч хүний дотоод шаналан, хийж бүтээх хүслийн оргилсон их тэмүүлэл, зүүд зөн гээд олон юмыг мэдэж авсан даа, уг номоос. Би уншсан номоо ганц харчихаад цааш тавьдаггүй зуршилтай. Дахин уншина, энд тэндээс нь ахин дахин мэрдэг. Тиймдээ ч цөөхөн ном уншсан байх. Харин цөөн хэдийгээ бол сайн ноолсон. Тэгэхээр Бергманы дурсамжаар дахин аялах байх. Тэдгээр цөөн номууд номын сангийн үүд хэсэг байдаг. Нойл руу авч ороход амар байдаг юм. 

Тарковскийн “Хугацаан доторх хугацаа” манай жорлонд их удаж байгаа. Гэхдээ “Тагтаа” хэвлэлийн газраас гаргасан суут найруулагчдын номоос хамгийн гоё нь эхэнд дурддаг Феллинийн “Зүүд бол цорын ганц бодит зүйл”. Магадгүй Шарлотт Чендлер хэмээх эрхмийн бичилтэд байсан байж магад. Нөгөө хоёр бол өөрсдөө бичсэн болохоор тэр биз. Дуун хөрвүүлгүүдтэй бол ярих юмгүй. Эх хэл дээрээ энэ суут найрагчдын бүтээлийг унших тун амттай байсан. Ном уншихын хэрээр хүний оюун тархи боловсроч, тэр чинээгээрээ гэрэлтдэг болов уу гэж санадаг. Кино ч тэр. Найруулагч Ж.Сэнгэрдорж “Илд цэцэг” киног үзээд сэтгэгдлээ хэлэхдээ тэгж билээ. 

-Юу гэж хэлсэн хэрэг вэ? 

-Ямар гоё гэгээн кино вэ гэсэн. 

-Аллага гардаг биз дээ, уг нь. Хийцээс нь шалтгаалсан юм болов уу...

-Мэдэхгүй юм даа. Агуулга, найруулга гээд киног ерөнхийд нь тун дажгүй бүтээл болсон байна гэдгээ тэгж илэрхийлсэн байж мэднэ. За зогсозноё, өөрийгөө баахан ярьчих шиг боллоо.  

-Бергманы кинонууд асар том сэдэв, давхар бэлгэдлүүдийг агуулсан, заримдаа хэт нүсэр ч санагдах нь бий. Танд тийм бодол төрүүлж байв уу? 

-Энэ суут найруулагч тун олон бүтээл хийсэн. Би тийм ч олныг үзээгүй л дээ. Зарим нь кино биш үлгэр, туульс ч юм шиг сэтгэгдэл төрүүлээд байдаг. Тэгээд ч тэр суут хүний талаар дүгнэж ярих миний хэрэг биш, зүг чиг минь ч өөр. Харин Дэвид Финчер бол миний алхдаг зүг. 

-Та Монголчуудын их хаадын түүхийг орчин үеийн адал явдалт киноны хөрсөнд буулгасан туульсийн орон зайг бүрдүүлсэн кино хийхийг хүсдэг үү? 

-Хүсэлгүй яахав. Гэхдээ эхлээд түүх судлах, зөв талаас танин мэдэх ёстой. Асар их судалгаа, баг хамт олон, туршлагатай түүхчид ч мөн хэрэгтэй байх. Түүхээ үнэн, зөв талаас нь гадарлах бус доторлож байж л тийм кино хийх биз. 

Харин Л.Хасар бид хоёрын “Тамгагүй төр”-өөр бичсэн кино зохиол надад бий. Албан ёсны зөвшөөрлийг өөрөөс нь авчихсан. Түүнийгээ л нэг бүтээх сэн гэж бодож явдаг. Эхлээд хэн ч байсан итгэж, дэмжээд санхүүжүүлдэг тийм найруулагч болгож өөрийгөө боловсруулах шаардлагатай байна. Саяхан Херо Баатар сайхан жүжиг бүтээж олон улсан хүртал гаргаад явж байгаа. Гэхдээ надад Ч.Найдандорж найруулагчийн тавилт илүү болсон шиг санагддаг. Угаас Б.Лхагвасүрэн багш зохиол дээрээ “Л.Жамсранжавтаа Арчуг хааны дүрийг зориулав” гэж бичээд театрт өгсөн юм шүү дээ. Тэр нь бүхэл бүтэн улсын театр, ямар ч найрулагч зөрчиж болохгүй кастингийн хууль мэт байсан. Өдгөө энэ зохиол ганц хүний өмч бус үндэсний сонгодог болох хувь заяагаа анхнаасаа тэгээд олчихсон шиг санагддаг. 

-Б.Лхагвасүрэн найрагчид өөрт нь кино болгох тухайгаа хэлж байсан уу? 

-Сургуулиа дүүргээд “Хүүхэлдэйн театр”-т очсон юм. Тэнд “Тамгагүй төр”-ийн Арчуг хааны монологийг уншдаг байлаа. Хорин жилийн өмнө юм даа. “Би энэ жүжгээр кино хийж, өөрөө тоглох хүсэлтэй байна” гэж хэлж байсан. Бас л их зориг шүү (инээв). Тэгэхэд Б.Лхагвасүрэн багш “Миний хүү, чи хүүхдээрээ байна. Дахиад хорин жил хүлээчих. Би амьд байвал хоёулаа хачин сайхан кино хийнэ” гэж билээ. Тэр нь хорин жил багшийн минь гэрээслэл мэт толгойноос ер гараагүй. Яг хорин жилийн хойно багш минь жамын цаана гарсан. Энэ тухайгаа хэлж, Л.Хасар андтайгаа ярьж байгаад кино зохиолоо бичсэн юм. Даанч Л.Хасаг минь аав руугаа явчихлаа. Тэгэхээр миний гарт бид гурвын хамтын гэж хэлж болох кино зохиол чулуу мэт торойгоод үлджээ. Би хийнэ ээ, удахгүй хийх л болно. 

-Ер нь өдий төдий уран бүтээл туурвисан хүмүүсээс ганц киногоороо шагшигдаж үлдэх нь бий. Үүний цаад мөн чанар юу юм бэ? 

-Цаг үеэ гүнзгий мэдэрсний тусгал юм болов уу гэж санаж байна. Гэхдээ хариулах бас л адармаатай асуулт юм. Ямар ч байсан кино бол яруу найраг, уран зураг, хөгжим шиг онгодоор бүтдэг зүйл хараахан биш гэж боддог. Хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа, тэдгээрийн учрал тохиолоос гадна сайтар хийсэн судалгаа шинжилгээ, боловсруулалт шаардсан урт удаан хугацааны үйл явц. Найруулагч хүнд магадгүй өөрт нь онц биш санагдсан кино  хүмүүсийн дунд толгой эргэм амжилт олохыг таашгүй. Эсвэл эсрэгээрээ. Суутнууд ч тэгж тооцож чаддаггүй. Ихэвчлэн тэд цаг үеэсээ түрүүлэгсэд байдаг. 

-КИНО ХИЙХ ХҮСЭЛ НЭР ТӨРӨӨС МИНЬ ДАВЖ ОЙЧИХ ЁСТОЙ-

-Зарим киног нийгмийн шаардлагын дагуу хийдэг. Жишээ нь манай алтан үеийн монгол кинонууд тухайн үеийн “нэгдэлжих” хөдөлгөөнийг илтээр сурталчилсан байдаг. Тийм киноны ихэнх нь хуучирдаг, мартагддаг. Тэгвэл цаг хугацаанд үл элэгдэх сайн бүтээлийг та үүнээс хэрхэн салгаж тодорхойлох вэ? 

-Манай зарим хуучцуул үгэн дотор үгтэй кино хийдэг байсан болохоор урт настай байна. Ёгт утгаар бол өнөөгийн бидэнд үлдээж, захисан зүйл олонтой. Социализм ноёлж байсан ч тэд нам засгийн толгойноос дээгүүр сэтгэж чаддаг байжээ гэж боддог Мэдээж чиний хэлдэг, өнөөгийн дан арилжааны төлөө хийгдсэн бүтээлүүд түүхийн тавцангаас арчигдаж, бид ч мартсан. Цаг үе өөрөө суутдаа төрүүлдэг гэдэг. Гэхдээ байнга төрүүлээд байдаггүй болохоор сайнтай, муутай л гэсэн үг. Өдгөө сайн, муу аль аль бүтээл гарч байна. Залуусынхаа яг одоо хийснийг хэдүүлээ харъя. Тэр П.Лхагвадуламын “Сэр сэр салхи”, П.Золжаргалын “Баавгай болохсон”, Б.Батдэлгэрийн “Шар гэгээ” гээд хөвөрч байна. Ямар ч байсан бид урагшлаад л байна даа. 

-Та богино хэмжээний бүтээлүүд нэлээдгүй хийж байсан. Бүрэн хэмжээний кино, богино жанрын кино хоорондоо ямар ялгаатай вэ? 

-Богино гэдэгт бүрэн бус хийгээд гүйцэтгэл дутуу гэсэн утга байхгүй. Үргэлжлэх хугацааны хувьд л богино гэсэн үг. Яахав кино санхүүгийн боломжоос хэт хамааралтай учраас туршилтууд нь богино киногоор хийгдэх нь элбэг. Тэгээд ч өнөөгийн хурдтай нийгэмд юм бүхэн богино хугацааных болж байна. 

-Та “48 цаг” богино хэмжээний кино наадамд арваад жил тасралтгүй бүтээл хийж оролцсон гэдэг байх...

-Тийм ээ. Надад олон богино кино би. Магадгүй тус наадмын хувьд хамгийн ахмад нь би байх. Харин тус наадамд сойсон бүтээлээ олон улсын кино наадамд аваад очихоор хамгийн залуу нь болчихдог. Монголчууд тус наадмыг мэргэжлийн бус сонирхогчийн гэх хандлага их ажиглагддаг. Гэтэл уг наадамд олон улсын хэмжээнд бол 150 хүнтэй францийн томоохон кино компани ч оролцож байдаг. Холливуд тэдгээрээс санаа сэдэл авч кино хийдэг, уран бүтээлчидтэй нь хамтран ажиллах зэрэг гүүр болдог. Гэхдээ манайд байдаг хачин ойлголт одоо арилсан байх. Тус наадам хоёр өдөрт багтааж кино хийх дүрэмтэй. Түүгээрээ найруулагчийн өмнө хурд, багийн ажиллагаа гээд олон сорилт гаргаж тавьдаг. “Энэ нэг юм ичдэггүй юм байх даа, залуучуудын урдуур орж шагнал аваад” гэх үгс салхиар дамжин ирж байсан. Оргүй биш л дээ. Гэхдээ кино хийх боломж гарвал би чөтгөртэй ч хамтарна. Кино хийх хүсэл миний нэр төрөөс давж ойчих ёстой л гэж боддог. 

-Мэдээж урлаг бүтээгчээс ямагт тусдаа оршдог. Гэхдээ таны шинэ бүтээлээс монгол хүний сэтгэлгээний онцлог, тодотголыг хэрхэн олж харах вэ? 

-Яг үнэндээ би монгол хүн болохоор гэсэн цензур, хаалт тавьдаггүй. Мэдээж өөр орны хүн үзэхэд онцлог нь харагддаг, зориуд эх орныхоо, хүмүүсийн туучиж гарсан түүхийг уудалсан бүтээл байж болно. Яг бидний тийн туулж өнгөрүүлсэн, туулж байгаа нийгэм “95 Зүүдний хүн” киноноос цухас ч болов уу харагдах байх. Тэдгээрийг би өөрөө тодорхойлоод хэлчхэж чадахгүй юм даа. Ямартаа ч заавал монгол гэлтгүйгээр ерөөс хүн гэдэг амьтны шунал тачаал, хорон санаа, хайр, хүсэл мөрөөдөл зэрэг нийтлэг агаад томоохон сэдвүүдийг харгалдуулахыг хичээсэн. Магад бүтээл нь бүтээгчээс тусдаа оршдог гэдэг зөв байх. Яг л пуужин хөөргөсөнтэй адил. Пуужин нисээд л тэнгэрийнх болдог шиг бүтээлийн хувь заяа бүтээгчийнхээ гараас алдууран оддог. Кино минь тэнд шагшигдаж байхад би амьдралынхаа жаргал, зовлонтой өдрүүдэд хутгалдаад л явна шүү дээ. Тиймдээ бүтээлээ дэлгэцэнд гаргасан л бол би хаячихдаг. Хувь заяатай нь зууралдаад байдаггүй. Шаардлага ч байхгүй. 

-Тэгвэл ихэнх комэршил монгол бүтээлүүдийн алдаа юунд байна. Магадгүй та өөрийнхөө бүтээлүүдээс шударгаар хэлбэл зарим нөхцөлд юун дээр алдаж байсан бол...

-Үнэндээ би киноны хэтэрхий олон ажлыг хийж явсан. Зохиолоо бичиж, найруулж, гол дүрд тоглож, киноны зураг авч, эвлүүлгээ хийж, хөрөнгөө босгож байлаа. Хүнд өгөх мөнгөгүй болохоороо л бүгдийг өөрөө хийж эхэлсэн. Өөрийгөө нэг их хөгшин гэж боддоггүй ч одоо эрүүл мэндээ бодохгүй бол бас болохгүй болжээ. Идэвхтэй кино хийж байгаа хүмүүс дунд ахаа эгчээ гэх хүн цөөрч. Харин эсрэгээрээ ахаа гээд хандах залуус олширч байна. Одоо ч олон ажлаас хойш суудаг болсон. Эхлээд зураг авахаа больж, дараа нь эвлүүлгээ орхисон. Тэгэхээр бүтээлийн олон зүйлтэй хутгалдсан минь алдаа. Ер нь их олон алдаа гаргасан. Тэр бүхнийг тоочоод барахгүй. 

-Таныг тухай асуухаар П.Дэлгэрбаяр найруулагч хотынх байх аа л гэх юм. Та яг хаана төрж өссөн бэ? 

-Би Булган аймгийн Булган хотын төрөх газар мэндэлсэн.Аав Төв аймгийн Бүрэн сумынх. Харин ээж минь Архангай аймгийн Жаргалант сумын харъяат. Өссөн газар маань Улаанбаатар хот юм даа. Аав ээж хоёр минь хуучин ЗХУ-д адилхан хуульч мэргэжил эзэмшсэн хүмүүс. Оюутан байж байгаад нэгэн зун ирэхдээ ахыг минь мөн л Булганд төрүүлсэн гэдэг. Сайтар тооцоолсон ч юм шиг санагддаг юм. Гэхдээ ээжийн маань аав Жанлав прокурор хүн байж л дээ. Булган аймагт ажиллах томилолт аваад тэнд хэдэн жил ажилласан юм билээ. Тэр л үеэр ах бид хоёр Булган хангайд унаж дээ. 

-Таны ээж Монгол Улсын Гавьяат хуульч Ж.Бямбажав гэж хүн байсан. Аав, ээж хоёр тань хоёулаа хуульч байж дээ... 

-Аавын минь хүргэн ах Бүдханд гэж Хуулийн дунд сургуулийн захирал, хуульч хүн байсан. Монголд хуулийн кримнал шинжлэх ухаанд томоохон хувь нэмэр оруулсан хүн. Харин аав болохоор Пүрэвдорж гэж шүүгч хүн байлаа. Давж заалдах шат буюу Нийслэлийн Ерөнхий шүүгчээр ажиллаж байсан. Ах минь мөрдөн байцаагчаар олон жил ажилласан, бас л хуульч хүн. Ингэхээр би гурван үе дамжсан хуульч нарын дундаас төрсөн анхны уран бүтээлч хүн л дээ. 

-Би энэ асуултыг асуух дургүй л дээ. Хүн бүрд заяагдсан, цаанаасаа өгөгдсөн зүйл гэж байдаг гэж боддог. Гэхдээ таны саяын хариултыг сонсоод яагаад кино найруулагч болсон юм бол гэдэг их сонирхолтой санагдлаа...

-Хуульчид урлагт шаггүй авьяастай хүмүүс шүү дээ. Ээжийн минь өндөр өвөг Бат сүзэгт Бандида хамба Сүрэнхорын Жамъянгарав гэж гэгээн яруу найрагч хүн байсан. “С.Жямъянгаравын нэрэмжит утга зохиолын дээд сургууль” гэж саяхныг хүртэл байсан. Уржнан жил 150 жилийн ой нь болсон. Мөн аав минь шүлэг гайгүй биччихдэг, гитарыг “Бадарууган манераар” тоглодог элдэвтэй хүн байлаа. Ямар сайндаа Горькийн сургууль руу явахаар тэнцсэн чинь урдуур нь нэг даргын хүүхэд ороод уран зохиолын талбарт гишгэх зам нь хаагдсан юм билээ. Тэр хүн нь эргэж ирээд яруу найрагч болоогүй дээ гэж ярьцгаадаг байсан. Ээжид минь зориулаад: 

“Үнсвэл нүдэн дээр чинь үнсэнэ
Үнсүүлэхгүй бол нүдээрээ үнсэнэ” 

хэмээн бичиж явсан хүн. Ээж минь ч найраглалыг уран яруу уншдаг цангинасан хоолойтой хүн байлаа. Хуулийн сургуулийн Бүдханд ах минь олон сайхан дууны шүлэг бичсэнээс гадна “Сонор” гэж хамтлагийн уран сайхны удирдагч хийдэг байсан. Ээж минь Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурал дамжсан цор ганц эмэгтэй гэж түүхэнд үлдэх юм. Саяхан ээжийгээ бурханд өгөөд явуулсан даа. Тэгсэн би өөрөө тун удалгүй өвөө болчихсон. Зээ охиноо ээжийнхээ сүнс гэж боддог. Амьдрал ингээд л төгсгөлгүй тойрог мэт үргэлжилдэг юм. 

-Өдгөө нэгэнт эх дэлхийн агаараар амьсгалахаа больсон, нэг найруулагчаас хариулт авах боломж гарвал ямар асуулт асуух вэ? 

-Би их холоос хайхгүй ээ. Бавуугийн Лхагвасүрэн багшийгаа би найруулагч хүн гэж боддог. Түүнийгээ ч хэлсэн. Тиймээс би багшдаа “Тамгагүй төр” кино зохиолыг уншуулж тамхины утаатай хамт ирэх сургааль үгийг нь сонсмоор болж байна.