“Ярилцъя” МАН-ын залуу лидерүүдийн нэг, НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч Л.Оюун-Эрдэнийг зочноороо урьж ярилцлаа. Өнөөдрийн МАН дотор болж буй үйл явдлууд олон нийтийн анхаарлыг ихэд татаж байна. Тэр тусмаа залуус шинэчлэлийн төлөө нэгдсэн энэ үед түүнтэй уулзах хүсэл их байлаа.  

---

-Уулзаагүй нэлээд удсан байна. Ингэхэд хэзээ ирээ вэ. Алс явж сурахаар шийдсэний тань дараахан уулзаж байснаа санаж байна.
-Ирээд нэлээд удчихлаа. Ж.Гүррагчаа баатрын ээжийн тухай яриад, сайн яваарай гээд 10000 төгрөг өгч байсныг тань тод санаж байна. Хэтэвчиндээ хадгалж л яваа. (инээв) Ирсэн зорилго бол тодорхой. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ дэмжих гэж л ирсэн.

-Ардын намын залуус Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг дэмжиж Бага хурлаас гаргасан гээд л хэвлэлээр шуугисан. Энэ үнэн юм уу ?
-Бага хурлын гишүүд нийгмийн сэтгэл зүйг мэдэрч, ялалт байгуулах боломжтой л гэж үзсэн хүндээ саналаа өгсөн биз. Гурван шатны нээлттэй өрсөлдөөн болж нэр дэвшигчээ тодруулсан нь манай намын хувьд өвөрмөц жишиг болсон. Нэр дэвшигчийн хувьд миний бодлоор зөв сонголт байсан. Арай илүү зохион байгуулалттай, багаар тоглож чадсан бол ялж болох л байсан.

-Тийм гэж үү. Сэхээтнүүд гол­дуу хүмүүс, хотын сон­гогчид түүнд санал өгөөгүй гэдгийг ажиг­­ласан уу?
-Үүнийг нөхөж болох л байсан. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Засгийн газарт чиглэл өгч сайдуудаа бүлтийтэл нь загнаад л, Э.Бат-Үүлийг буруу руль­тэй машин ярилаа гэж жижгэрүүлээд л, Х.Баттулга гэж хүнд twitter-ээр чиг­лэл өгөөд л, нөгөөдөх нь би боловс­рол­гүй бөх хүн гэж өөрөө гарч ирж яриад л… Маш сонин тоглолтууд яв­сан. Манайхан тэрийг нь хараад эд нар ч  алалцаж байна даа гээд л их гэ­нэн төсөөлдөг. Уучлаарай, энэ бү­хэн бол сайтар тооцож, нэр дэвшигчээ дэмжсэн багийн тоглолт. Манай лиде­рүүдэд ч  ингэж тоглох боломж байсан шүү дээ. Ё.Отгонбаяр гишүүн “Би сана­лаараа татгалзаж шалгууллаа. Энэ явуулж байгаа зүйл бол улс төр шүү” гээд л мэдэгдэл хийчихсэн бол, С.Баяр дарга мэтгэлцээнд нь хүнээ бэлдсэн бол намын рейтинг одоогийн­хоос тав орчим функтаар илүү байсан бол ялах л байсан. Манай нам зүгээр урсгалаараа л орсон. Гэхдээ улс тө­рөөс илүү эрхэм зүйл гэж байдаг л даа. Монголын сайхан аваргуудыг тал­цуулаад л, багш шавь хоёрыг хаграл­дуу­лаад л байгаа үйлдэл нь улс тө­рийн хувьд ашигтай ч, том зургаараа бол Х.Баттулга гэж хүн өөрөө бөх хүн байж муухай л зүйл хийсэн дээ. 

-Тэд чинь өөрсдөө толгойтой хү­мүүс. Ерөөсөө бөхчүүд дэм­жих­гүй байх шиг харагдаж бай­сан. Х.Баттулгыг буруутгаж байгаа тань унасан бөхийн шал­таг шиг л сонсогдож байна. 
-Өнөөдрийн манай нийгэмд улс төрийн эрх ашиг нь, үндэсний үнэт зүйлээсээ өндөрт тавигддаг болж. Өөдөө хаясан чулуу өөрийн толгой дээр гэдэг шиг юм болох вий дээ.

-Ингэхэд Ерөнхийлөгчийн сон­гуулийн үеэр ихэнх лидерүүд тань байсангүй. Энэ юутай хол­боотой вэ?
-Сэтгэл гэхээс илүү манай намын системийн алдаа ч байж болох. Ил ажиллаа гээд, огт ажиллахгүй байлаа гээд хариуцлага тооцох систем нь өөрөө тодорхой бус. Магадгүй энэ нь манай намд фракцын системд нэвт­рээгүйн сул тал ч байж болох. Хэрэв тэд албан ёсны фракцын лидерүүд бай­сан бол, хариуцсан ажил бүр нь дараа дараагийн нэр дэвшилт, үүрэг хариуцлагатай нь шууд уялдаатай бай­сан бол, тэргүүн нүүрэн дээр га­раад үхэн хатан зүтгэх л байсан биз.

-Нээрээ шинэчлэлийн хөдөл­гөөнд НАМЗХ нэгдсэн гэж ойл­госон. Шинэчлэл гэдэг үг ч одоо хуучин сонсогддог болж дээ. Энэ удаа яг юуг нь шинэчлэх гэж байна?
-Манайхан шинэчлэл гэхээр л намын Их хурал хуралдуулж, нэг хоёр хүн солих тухай ярьдаг. Тэгээд хүнээ ярьсаар байгаад, тэр хүмүүсээ тойрч би хаана нь байршиж байх вэ гэдгээ бод­соор байгаад үндсэн агуулгаа ор­хигдуулчихдаг. Миний бодлоор шинэч­лэл зөв систем, зөв дүрмээс эхэлнэ.

-Намын дүрмийг л өөрчлөх нь чухал, бусдаар хүний асуудал бол хамаагүй гэж үү?
-Зөв эхлэлийг тавьж чадах л ёс­той. Манай намын системийн алдааны илрэл байж болох. Манай намын дүр­мийн үндсэн агуулга нь 92 жилийн өм­нө хийгдсэн орос школтой дүрэм. Ба­раг л агуулга нь хэвээрээ. Тодорхой яривал намын дарга, ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэдэг хоёр хүнд эрхийг нь өгөөд, хариуцлагыг нь үүрүүлэх үнд­­­сэн философитой. Энэ нь эрх барьж байх үед, бодлогын нэгдмэл чанарыг хангахад сайн байдаг ч сөрөг хүчин байх үед нам өөрийн бүх нөөцөө шавхаж чадахгүйд хүрэх, үүрэг ха­риуц­лага тодорхой бус, хурд тактик муу, олон нийтэд хүлээн зөвшөө­рөгд­сөн фигур төрөх боломжийг хаах, сан­хүүжилтын зарчим тодорхойгүй, чад­варлаг хүмүүс орж ирэх урсгал тодор­хойгүй байх зэрэг сөрөг тал ажиглагд­даг. Тэгэхээр өөрийгөө эмчлэхийн тулд оношоо зөв тодорхойлох ёстой биз дээ.

-Тэгэхээр яаж өөрчилнө гэж. Та­най намыг лидергүй болж бай­на гэх дүгнэлт их байдаг. Тэгэхээр энэ бүх гажуудлуудын шалтгаан намын дүрэмд бай­на гэж та хэлэх гээд байна уу?
-Үгүйсгэх аргагүй шүү дээ. Магад­гүй бид фракцын системийн тогтол­цоог судалж үзэх л хэрэгтэй. Гэхдээ Ардчилсан намын явж ирсэн загварыг ярьж байгаа зүйл биш л дээ. Сонгодог загвар нь бол сонирхолтой л юм билээ. Дүгнэх шалгуур, тоглолтын дүрмийг нь маш нарийн тодорхойлон зохи­цуулж чадвал төлөөлөх масстай лидер олон төрөхөөс гадна, хөшигний лидер байх боломж багасдаг. Нам руу чиглэсэн урсгал нээлттэй болно. Нэг үгээр хэлбэл нэг хүчтэй хүнийг дагаж амьдрах биш, бүгд хүчтэй харин хэр­хэн зохицохыг нь дүрмээр тодорхойл­но гэсэн үг. Бага хурлын систем ч бүгд нээлттэй саналаа өгөх зарчим биш харин саналын эрх бүхий төлөөллүүд лоб­бигоо ил хийдэг болж, нээлттэй өр­сөлдөөн үүснэ. Системдээ хүчтэй ли­дерүүд, олон түмний лидерүүд болж эхэлнэ. Яагаад гэвэл нэр дэвшилтийг ард түмэнд нээлттэй явуулна. Тэдэн хувийн рейтингтэй, тэдээс дээшгүй хувийн антирейтингтэй хүн байна гэх мэтээр явна шүү дээ. Бүх зарчмаа тог­тoно гээд нарийн яривал олон зүйл байна. Одоо ярихаар эсэргүүцэх хүн олон гарч ирэх ч энэ бол биднээс өмнө талд явж буй улс төрийн намуудын до­тоод тогтолцооны шилмэл загва­руудын нэг.

-Үүнийг тань тэгээд танай намын лидерүүд хэрхэн хүлээж авч байх юм?
-М.Энхболд даргаас эхлээд эсэр­гүү­цэж байна гэж дуулдсан. Өөрөө нам доторх албан бус фракцын анх­ны лидер хүн байж ийм системийг эсэр­гүүцнэ гэхээр сонирхолтой л санагдсан. Юутай ч бид үүнийг ярьж, зөв системийг эрэлхийлэх ёстой. Ингэж байж олон ургалч үзэл, үзэл бодлын нээлттэй мэтгэлцээн бий болно биз дээ.

-Намын лидерийг сунгаагаар тодруулах шаардлага тавьсан гэж сонссон юм байна.
-Тийм ээ. Дэлхий өөрөө хандла­гын өөрчлөлтөд орж байна. Нийгэм бидний бодож байгаагаас хэд дахин хурдтай өөрчлөгдөж, дэлхий сошиал ертөн­цөөс эхлээд харилцан хамаа­рал, соёлын өөрчлөлтөд хурдан орж байна. Хэдхэн жилийн өмнө боолын сис­те­мээс гарахын тулд цус асга­руул­сан тэм­цэл болж байсан АНУ өн­гөт арьс­тан Ерөнхийлөгчтэй болж, бараг л эцгийн эрхт ёс давамгайлсан БНСУ эмэг­тэй Ерөнхийлөгчтэй бол­лоо. Бизнест гэхэд үл хөдлөх хөрөнгө, уул уурхайн салбар хамгийн ашигтай байдаг байсан бол зүгээр л facebook зохиосон залуу тэдний хэдэн арван жилийн ашгийг хэдхэн жилийн дотор олох жишээтэй. Энэ хандлага Монголд ч бий болж байна. Манай нам энэ хур­дыг гүйцэхгүй байгаа учраас л ялаг­даж байна. Тиймээс л намын лидерийг танхимын 1000 хүнээс биш, нийт ард түм­ний 30-аас доошгүй хувийн дэмж­лэг­тэй гаргаж ирэх системийг нэвт­рүүлэх хэрэгтэй. Үүний эхлэлийг та­вих эхний арга бол чөлөөт мэтгэл­цээ­нийг хоёр үе шаттай зохион байгуулах хэрэгтэй. Теле мэтгэлцээний эхний­хийг нь Монгол Улсыг хэрхэн хөгжүү­лэх концепци, хоёр дахь нь намыг хэр­хэн шинэчлэх аргачлал бүхий тодорхой хөтөлбөр дэвшүүлж мэтгэл­цээд, сүүлийн хоёр хүн намын Их ху­ралд өрсөлдөх зарчмыг тогтож чадвал бас л ололт. Одоо биш гэхэд дараа нь олох чухал ололтын суурийг тавина. Нэг үгээр хэлбэл системдээ хамгийн хүчтэй нь гарах биш, хамгийн сайн бод­­лого дэвшүүлж, олон нийтийн дэмж­­лэгийг авч чадсан нь намын лидер болох жишиг тогтоно. Үүнийг дагаад олон эрэл хайгуул хийгдэж, намын ирээдүйн лидерүүд өөрсдий­гөө нийгмийн сэтгэлзүйтэй уялдуулан боловсруулна. Энэ намд гэхээс илүү нийгмийн хөгжилд хэрэгтэй дэвшил л дээ. Онолын хувьд угаасаа намын ли­дер олон нийтээс 30 аас доош хувийн дэмжлэгтэй байвал намаа ялуулах боломжгүй гэж үздэг, нам өрсөлдөгч намаасаа долоогоос дээш функтийн рейтингийн зөрүүтэй бол тухайн на­мын нэр дэвшигч ялах боломжийн­хоо 25 хувийг алддаг. Таван хүн ингэж өрс­өлд­лөө гэхэд нийгэмд үзэл бодлоо таниулж чадсан таван лидер төрөх бо­ломж гарч ирнэ гэсэн үг. Дундаа бай­гаа, чадвартай байгаа хүнээ таних, та­ниу­лах систем үйлчилж эхэлнэ. Эцэг Бушийн тангараг өргөх ёслолыг мет­роны буудал дээр үзэж зогссон залуу  бү­хэл бүтэн Ерөнхийлөгчийн гэр бү­лийг ялаад намынхаа сунгаанд гарч ирж чадсан шиг, бид олон шилдэг за­луусыг тодруулах энэ эхлэлийг та­вих ёстой. Энэ сунгаа, нээлттэй мэт­гэл­цээнд 70-аад оны 40 хүрч буй за­луу­сын төлөөлөл өрсөлдөж улс орноо, на­мын шинэчлэлээ хэрхэн төсөөлж бай­гаагаа намын гишүүд, олон нийтэд нээлттэй хүргэх ёстой. Ийм л соёлын эхлэлийг тавиасай гэж хүсч байгаа юм.

-Шинэчлэгдсэн гэдгийг яаж хэмжих үү. Энэ хэмжүүр их сонин байна?
-Энгийн шүү дээ. Олон түмний дэмжлэг авч намын рейтинг дээшилж байгаагаар л хэмжинэ.

-Ингээд сонсохоор сонирхол­той л юм. Гэхдээ хэвлэлээр шинэчлэлийн санаачлагыг тань нэлээд олон  өнцгөөс нь харж тайлбарлаж бичиж байгаа.  
-Өнөөдрийн л сэтгэлгээ шүү дээ. Аваргаа дэмжих гээд чөлөө аваад хүрээд ирсэн өдөр нээрээ Б.Бат-Эрдэ­нэ гишүүн гарчихвал чи нөхөн сон­гуульд үзнэ. Тэгээд ирсэн үү гэж угтах хү­мүүс байсан шүү. Ингэж л юмыг харж явсаар бид олон нийтийн сэтгэл­гээнээс олон алхмаар хоцорч байна. Хэвлэлээр бичүүлэх ч энэ л сэтгэл­гээ­­ний үр­гэлжлэл. Дахин хэлье. Би ирж буй на­мын Их хуралд ямар нэгэн ал­бан тушаалд өрсөлдөх­гүй. Хамт­даа дахин ялалт бай­гуулах нь л чухал бай­на. Бие биедээ хэлж чадах­гүй, гал тогоон­доо өөр зүйл ярьж, зочны өрөөн­дөө өөр зүйл ярьж, бие биедээ тал алдахгүй гэж бодож явсаар байтал энэ түүхэн нам улс тө­рийн тэргүүлэх хүч­­ний байр сууриа улам бүр л алдсаар байна шүү дээ.

-Сүүлийн сон­гуу­лиудад да­раа­лан ялагдсан гол шалтгааныг ер нь юу гэж харж байна вэ?
-Аливаа асуудал ганц хоёрхон зүйлээс болдоггүй л дээ. Олон л шалт­гаан байгаа. Ми­ний бодлоор кон­цеп­­цийн ялагдал хү­лээж байх шиг. Нэг үгээр хэлбэл, бид улс орноо ийм за­маар ин­гэж хөгжүүлж чадна гэдгээ зөв тодорхойлж, ард түмэндээ ойлгуулан таниулж чадахгүй байна гэсэн үг. Хов жив ярьж, бие биеэ муул­сан улс төрөөс ард түмэн залхаж, илүү ирээ­дүйг хардаг болж. Иргэдийн ханд­лага, сонгогчдын боловсрол өдрөөс өдөрт өөрчлөгдөж байна.

-Авлигын асуудлууд нөлөөл­сөн юм биш үү. Тэгж харах нэг цонх байна бус уу ?
-1992 оноос хойш Засгийн эрхэнд байсан хоёр намын Ардын нам нь бүгд авлигач, Ардчилсан нам нь бүгд ариун явдалтнууд гэвэл би л лав итгэхгүй. Хэрэв авлигыг бүр үндсээр нь арч­маар байгаа бол 1992 оноос хойш төрийн эрх бүхий албан тушаалд ажил­лаж байсан бүх хүнийг шалгах хэрэг­тэй. Өмч хувьчлал, цэнхэр ногоон тасалбар, алт диллер, ардын банк гээд олон хэргийг дахин сөхөх шаардлага­тай. Манай намын бүлгийн гишүүд үүнийг үлгэрлэн санаачилж, нийгэмд зоригтой дуугарч, олон түмний дэмж­лэгийг авах ёстой. Харин хууль хянал­тын байгууллагыг хараат бус байлга­хын тулд УИХ-д тэгш төлөөлөл бүхий комисс томилох ёстой. Авлигатай хийх тэмцэл гэдэг гоё нэртэйгээр эхэл­сэн ажил хэлмэгдүүлэлт гэдэг зүйл рүү хальтирч, санаатай санаагүй үйл­дэл ба эс үйлдэл нь хэнээс ч хамаа­ралгүй яваад өгөх вий дээ.Тэгш хан­даж чадахгүй, улс төрийн захиалгаар хийвэл ийм л зүйлд хөтөлнө. Хам­гийн энгийн жишээ гэхэд хэрэв тэгш зар­чим үйлчилж байгаа бол энэ Засгийн газар огцорч, Ерөнхий сайд нь тэр будлиантай олон тендерийн хэрэгтээ шалгагдах ёстой биш гэж үү.

-Та яг одоогийн намын удирд­лагуудаа хэрхэн дүгнэж байна. Бүх бурууг эд л хүлээх ёстой гэж үү?
-Хувь хүний хувьд Ө.Энхтүвшин лидерийг үнэлж явдаг. 1996 онд манай намд гурван Э-гийн үе гэж байсан. Энхбаяр, Энэбиш, Энхтүвшин. Тэр үеийн залуус энэ намыг дараагийн ялалтад хөтлөхөд түүхэн үүрэг гүй­цэт­гэсэн гэж боддог. Өнөөдрийн хүнд үе, энэ хэцүү нөхцөл байдалд хоёр ч удаагийн улс төрийн сорилгын ард гарлаа. Г.Занданшатар дарга миний өмнөх үеийн залуучуудын байгуулла­гын тэргүүн. Мөн л хүнд үед энэ намын гал тогоог манаж генсек байв. Харамсалтай нь, өнгөрсөн хугацаанд хэн хэн ямар хэмжээний лидерүүд, ямар хэмжээний улс төрийн фигур байж чадав гэдгийг бид биш олон түмэн үнэлж дүн тавьдаг л даа.

-Улс төрийн намуудын тухай хууль гарч намуудыг өмч хө­рөн­гөгүй байлгах, гишүүнчлэл­гүй байлгах асуудлыг хүчтэй хөндөж байна. Залуу хүний хувьд таны байр суурь ямар байдаг вэ?
-Үүнд хандлагын маш том ялгаа бий. Нэг нь улс төр нийгмийн хөгжлийн төлөө ярьж буй өнцөг. Нөгөөх нь өр­сөлдөгч намаа ямар ч үнээр хамаагүй нухчин дарж, Засгийн эрхэнд удаан байх гэсэн санаархал. Дээрх ярьж буй зүйлтэй хоёр дахь нь илүүтэй холбог­дож байгаа нь харамсалтай. Энэ хэзээ ч бүтэхгүй мөрөөдөл. Хүчирхийлэл өөрөө хүчирхийллийг дагуулж байдаг. Монгол ардын нам 92 жилийн түүхэн­дээ энэ байтугай бэрхшээлийг даваад л ирсэн нам. Ард түмний зүрхний гүнд оршдог улс төрийн хүчин. Үүнийг арил­гана гэж үгүй. Хоёр том намын систе­мийг доголдуулж, нэг намын систе­мийг санаархаж байгаа нь ардчилсан багтай хүмүүсийн ард жинхэнэ дикта­тор маягийн хандлага нуугдаж байгаа­гийн л илрэл. Ийм хандлага давам­гайл­сан үед намын гишүүнчлэл, намын өмч хөрөнгөтэй холбоотой асууд­лыг ярих нь зохимжтой цаг хуга­цаа огт биш. Засгийн эрхийг барьж буй Ардчилсан намынханд хандаж хэлэ­хэд өшөө авалт хийсээр явтал чинь 17.8 хувь байсан Монголын эдийн зас­гийн өсөлт нэг оронтой тоо руу уна­лаа. Айдаст автсан нийгэм, ойлгомж­гүй гадаад бодлого, улс төрийн тогт­воргүй байдлаас шалтгаалж гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчдын тоо хоёр дахин буурлаа. Авлигалтай хийх тэмцэл нэрээр ах дүү, хамаатан са­дан дамнасан бизнес чинь анхан шат­наас Монголд хэзээ ч байгаагүй авли­гын жинхэнэ хана хэрмийг босгож эхэлж байна. Энэ бүхнийг хэр удаан өөрсдийн хэвлэлээрээ барих вэ. 2000-2008 оны манай намын үеийн­хээс хэд дахин хурдаар буруу ханд­лага руу явж байна. Монгол Улсынхаа том эрх ашиг, олон жил ярьж ирсэн ард­чилсан үнэт зүйлээ бодох цаг ир­чи­хээд байна шүү дээ. Харамсалтай нь, Монгол Улс гэдэг хөлөг онгоц Ардчилсан намыг эрх барьж байх үед ардчилсан дикта­турын загвар руу алгуурхан хөвж явна. Хууль хяналтын байгууллага, хэв­лэл мэдээлэл, банк санхүү, иргэ­ний нийгмийн байгууллагууд нэг на­мын хяналтад 35 хувиас дээш хувиар орж эхлэхийг онолын хувьд ардчил­сан диктакур тогтлоо гэж үздэг. Өнөөд­рийн манай нөхцөл энэ дээсийг хэдий­нэ алхжээ. Ард түмнээс сон­гогд­сон хүн нь биш, хууль хяналтад нөлөөтэй нь УИХ-ын гишүүн болдог, сонгогдсон гишүүдийг ч эргүүлэн татах замаар Зас­гийн эрхийг авдаг, сөрөг хүчнээ боо­милон хүчгүйдүүлдэг систем л өнөөдөр үйлчилж байна. Одоо жижиг улс төрийн намууд, сөрөг хүчнийхээ дотоод улс төрд хөндлөнгөөс оролцож эхэлбэл жинхэнэ утгаараа дарангуйл­лын систем рүү явах эхлэл тавигдана. Хожим яаж ч харамсаад засч чадах­гүй түүхийн шаргал хуудас энэ жилүү­дийг гэрчлэн хойч үед үлдэх вий дээ. Хэт хүч түрсэн ийм байдлаар дикта­тур тогтож, шударга сонгууль явахаа больж, ард түмний сонголтоор төр, зас­гaa байгуулахаа больж, айдсаар хучин удирдаж эхэлвэл юунд хүрдгийг бид дэлхийн олон улсын түүхээс хар­сан шүү дээ. Ардчилсан хувьсгалыг амар тайван хийж, Азидаа загвар бол­сон Монгол Улс 20 жил хөгжсөнийхөө дараа дахин бий болгосон нийгмээсээ битгий ухраасай л гэж залуу хүний хувьд зовинох юм.