- Би аливаа жүжгийг хийхдээ өөр газар тавьсан  жүжиг, киног нь  ерөөсөө үздэггүй. Ямар нэг байдлаар хуулчих гээд байгаа юм шиг санагддаг юм. Үзэхгүй байж байгаад өөрийнхөө постановкийг хийгээд, хийснийхээ дараа хардаг байхгүй юу. Тэгсэн харин гол дүрийн жүжигчдийн төрх их төстэй сонголтууд байдаг юм байна лээ. Нэг тийм гонзгойдуу цагаан царайтай.

- Эмэгтэй хүний хувьд хэт залуухан охин тоглочихвол Анна шиг дүр босч ирэхэд хэцүү болоод явчихна. Амьдрал үзсэн, нэг тийм “болж гүйцсэн зүрх”-тэй байж илүү бүтээх юм шиг...

- Тэр мэдээж. Өөрөөр байх боломжгүй.  

- Б.Баатар найруулагч надад бараг арван хэдэн “Цахлай” дэлхийн энд тэнд тавигдсаныг үзчихлээ. Одоо би “Цахлай”-г барьж авч болно биз дээ гэж аархаж байж билээ. Та түүний тэр бардамнал дүүрэн чөлөөт араншинг мэднэ дээ. 

- “Би эндээс явахгүй” гэж алдарт Э.Оюун гуайн 1956 оны жүжгийг орчин үеийн хэв маягаар хийсэн юм. Постмодерн маягаар. Яг маргааш нь нээлтээ хийх гэж  байхдаа өглөө нь би эмнэлэг дээр очиж ахыг эргэсэн л дээ. Тэгээд орой 19 цагийн үед театр дээр сургууль хийж байсан чинь Баатар ах өнгөрсөн гэх мэдээ ирсэн. Жүжгийн сургуулилтаа шууд зогсоогоод гарсан. Өрөөндөө орж ирээд хаалгаа түгжээд асгартал уйлсан даа. Тэрнээс хойш би шинэ жүжиг тавих бүрдээ “Одоо би хэнд жүжгээ үзүүлэх юм бэ” гэж боддог болсон. Ганцхан тэр хүний үгийг сонсох гэж, тэр хүнд үзүүлэх гэж л юм хийдэг байсан. Одоо надад нэг тийм хоосорсон мэдрэмж байнга төрдөг.

- Одоо хоёулаа ярилцлагаа эхлэх үү?

- Эхлээгүй байсан юм уу. Би ингээд л шууд эхэлчихэж байна гэж бодсон ш дээ (инээв)

- Н.Наранбаатар найруулагчтай ярилцана гэсээр яваад их олон жилийг өнгөрөөчихжээ. Гэхдээ таны ажлуудыг үзэгчийн хувиар ирж үздэг шүү.  Харин нүүр тулж  ярилцлагын ширээнд суусангүй. Миний урилгыг хүлээж авсанд баярлалаа.

- Урьсанд их баярлалаа.

- Одоогоос арав гаруй жилийн өмнөөс та дэлхийн сонгодгуудыг барьж авч эхэлсэн. Миний санаж байгаагаар анхных нь “Парисын дарь эхийн сүм” байсан болов уу. Одоо бас нэг чансаа сорьсон томоохон бүтээлээ үзэгчдийн өмнө дэлгэх гэж байна. Жүжгийн тухай яриагаа тэрхүү хайр дурлалын домог болсон алдарт бүтээлийг тайзнаа анх амилуулсан тэр цэг дээрээс чинь эхлүүлэх үү ?

- Мэдэхгүй хүн байхгүй байх. Лев Толстойн Анна Каренина бол 1872–1878 оны хооронд бичигдсэн. Тухайн цаг үеийнхээ нийгмийн араншинг Лев Толстой өөрөө харж мэдэрч бичсэн гэж би ойлгосон. Нэг жишээ хэлэхэд л Лев Толстой яагаад энийг бичих болсон шалтгаан байгаа юм. Хашрын гэрийнх нь ойролцоо амьдардаг нэг тийм Бибиков гээд нэг язгууртан байсан. Их сайхан эхнэртэй. Анна Степановна гэж. Гэтэл хашир зарц франц хүүхэнтэйгээ явалдаад, харин эхнэр нь амиа хорлосон.

- Та бүр Аннагаар өвчилчихсөн байна. Би болохоор “Парисын дарь эхийн сүм”-ээр яриагаа эхлэх гэсэн юм.

- Аан за за. /Инээв/

- Яагаад анх сонгодогуудыг тавьж эхлэхдээ “Парисын дарь эх”-ийн сүмийг барьж авсан юм бэ. “Парисын дарь эх”-ийн сүм одоо ч театр болгонд тавигддаг хэвээрээ, сая сая үзэгчтэй янзаараа явж байгаа. Таны хувьд сонголтоо юунаас ч эхэлж болох л байсан. Яагаад заавал Хюго гэж ?

- Шекспир, Виктор Хюго ч гэдэг юм уу. Анхнаасаа ийм шаталсан дарааллаар явах ёстой гэж би ойлгодог байсан л даа. Энэ утгаараа монголынхоо үндэсний зохиолчдын зохиолыг эхлээд үзэгчдэд хүргэх хэрэгтэй гэж үзсэн. Ц.Балдорж ахын “Шөнө амталсан нулимс” жүжгийг тавьж байлаа. Яг тэр зарчмаар явсан бүтээл бол Виктор Хюгогийн “Парисын эх дагины сүм”. Яагаад барьж авсан юм бэ гэхээр Виктор Хюгогийн “Инээмтгий хүн”, “Парисын эх дагины сүм” хоёрыг би зэрэг уншсан юм. “Парисын дарь эхийн сүм” зохиол бол тухайн нийгмийн доод түвшнийн тухай хүмүүсийн аж амьдралын тухай өгүүлж байгаа юм. Харин “Инээмтгий хүн” бол язгууртнуудын, дээд түвшнийхний амьдралыг харуулсан. Үнэндээ нэг юмны хоёр тал л даа.  Нэг нь дээдсийн амьдрал, нөгөө нь доодсын амьдрал. Доодсын амьдрал дунд юу их сонирхолтой вэ гэхээр хүний хувь тавилангийн асуудал. Тухайн цаг үеийн язгууртнууд бол эд хөрөнгө, эдийн засгийн эрх чөлөө нь ханачихсан. Тэгээд цаашаа яахаа мэдэхээ байгаад гаж парадокс юм сонирхож эхэлж байгаа юм. Гаж эргүүлэгт автаж хүүхдүүдийг багаас нь вааранд өсгөх, вааран биетэй болгох, нохойтой цуг өсгөж, урод зэрэмдэг хүмүүсийг бий болгож, тэрийгээ харж таашаал авдаг хүртэл болж хувирч байгаа юм. Ямар аймшигтай вэ. Энэ бол тухайн тэр нийгэмд болж байсан XV зууны үйл явдал боловч өнөөдрийг хүртэл энэ байдал  үргэлжилж байна гэж би үздэг байхгүй юу.  Гэтэл “Парисын дарь эхийн сүм” –д тэр нэг Квазимодо гэж дүр байгаа. Төрх нь хэдийгээр зэрэмдэг болов ч дотоод сэтгэлийн гоо сайхан асар өндөртэй. Эсмеральдад дурлаад хэлж байгаа юм. Хэрвээ та намайг тэр сүмийн орой дээрээс үсэр гэж хэлэх юм бол би одоо үсэрхэд бэлэн байна гэж.

- Квазимодогийн дууллууд бол гайхамшигтай л даа.

Гадна байдлаар олиггүй төрсөн хүний үр

Ганцаар шаналхаас өөр зам үгүй

Ганган охинд хэллээ ч тэр ойлгохгүй

Ганганан аялгуулж дууллаа ч сонсохгүй ...гээд л...

-Тэр аймаар. Эндээс юу гэсэн утгаар би барьж авч байгаа юм бэ  гэхээр хайр гэдэг бол хайртай хүнийхээ хүсэл сэтгэлээр амьдрахыг хэлдэг юм байна. Бид ихэнхдээ хайрыг эгоист шинж чанараар хардаг. Чи миний эхнэр учраас ингэж болохгүй. Би чамайг хайрлаж байхад чи ингээд байна гээд л дан өөрийгөө бодсон асуултуудаар шахаж, шаардлага тавина. Яг үнэн сэтгэлээсээ хайрласан бол тэр хүний хүсэл зорилго, сэтгэл зүрхийг хүндэтгэж өөрийгөө хоёрт, гуравт, магадгүй дөрөвт тавих энэ өнцгийг л хайр гэж хэлээд байнаа гэдэг энэ зохиолоос надад хамгийн түрүүнд өгөгдсөн. Хайр өөрөө их сонин. Би олон хайрын жүжиг хийсэн. Ертөнцөд долоон тэрбум хүн байдаг бол долоон тэрбум хайрын өнцөг байгаа. Хүн бүхэн дахин давтагдашгүй төрдөг учраас тэр сэтгэл хөдлөл, ертөнцийг үзэх үзэл, үзэл бодол, ёс суртахуун бүх юм нь  нөлөөлөөд хайранд хандах хандлагууд нь ондоо байдаг. Ийм учраас энэ олон хайрыг ертөнцийн суут зохиолчид барьж авч бичдэг байх. Бид амьдралынхаа хажуу хавирганаас  өөрийнхөө төрөлх орон зайд орж чадахгүй учраас уран зохиолын ид шид ийм онцгой  байдаг. Тийм ч учраас Максим Горький “Ном бол ертөнцийг харах цонх мөн” гэж хэлсэн биз. Ердөө зохиолоос би өөрийн олж харсан тэр гол санаагаар хөглөгдөж барьж явж байгаа юм. Үнэхээр ч  сонирхолтой дүрүүдтэй. Фролло ламтнаас авахуулаад дүрүүд маш сонин. Виктор Хюго сүмийг үзээд дээд талын гонх руу орох нарийхан хонгилоор явж байсан чинь “Ананке” гэж үг бичсэн байхыг анх харсан гэдэг.  Anagkh буюу ананке гэж грек үг.  Хувь заяаны эрхшээл, хувь заяаны сарвуу гэсэн утгатай энэ үгийг бэлгэдэж уг зохиолоо бичсэн. Мэдээж түүхийн судалгаа хийсэн байх. Хэний зовлонт үр нарт ертөнцөөс хагацахын өмнө энэ хуучин сүмийн хананд зовлонт амьдралынхаа дурсгал болгож энэ үгийг сийлсэн юм бол гэж маш их догдолж, анхаарлаа хандуулж эрэл хайгуул хийж бодсон. Үүний учрыг олохыг зохиолч өөрөө эрмэлзсэн байдаг.

- Дүрүүд бол бараг бүгдээрээ сонирхолтой, өвөрмөц шүү.

 - Фроллогийн дүрийг л хар. Тэр үеийн сахил хүртсэн санваартан хүн, хайрлаж дурлахыг өөртөө хориг тавьсан хүн Эсмеральда гэж гоо сайхны өмнө сөгдөж, эцэст нь бүр өшөө авч байгаа юм. Дэндүү харгис. Дундад зууны үеийн хамба лам нар бол шүүх засаглалыг гартаа атгасан байдаг. Үүгээр зөвхөн хувь хүний үзлээс болж, хувь хүний ашиг сонирхлоос болж тухайн нийгэмд амьдарч байгаа доод зиндааны улсууд золиос болж байна гэдэг өнцөг гарч ирнэ. Энэ олон зөрчилт өнцгүүд, тэр олон сонирхолтой дүрүүд, зохиолын үзэл санаа өөрийн эрхгүй намайг ховсдоод авсан. Тэгээд л би барьж авсан.  

- Ялангуяа таны мэргэжлийн хүн чадал чансааг тань бассан, насыг тань бассан олон л юмны дундуур явсан байх. Тэр тусмаа энэ том театрт өнөөдрийг хүртэл оршиж, хүлээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг бол сонирхолтой зам байж таарна. Ямар нэгэн байдлаар чи юу чадах юм. Чи чадах юм уу гэсэн дарамтуудтай учирч, “За, үзүүлээд өгнөө. Би энийг барьж авсан шиг аваад хийе, харуулья” гэж шатаж байсан далд түүх танд байдаг уу. Залуу насны ааг гэж байдаг даа ?

- Байлгүй яахав. Нэг хэсэг О.Дашбалбар гуайн нэг шүлгийн мөрүүдийг сэтгэлдээ  хадаж явдаг байсан.

“Доромжлуулах тусам би

Долоон бурхан од шиг гэрэлтэнэ

Гүтгүүлэх тусам би

Гүн шөнийн од шиг тод гэрэлтэнэ” гэсэн мөртүүдийг нь. Яагаад гэвэл миний өнөөдрийг хүрэх энэ амьдралд тийм басамж бол их байсан. Зүгээр нэг факт ярья. Ц.Балдорж гуайн “шөнө амталсан нулимс” гээд жүжгийг хийж байхдаа тухайн үедээ бол маш сонирхолтой постановка хийсэн. Тэгээд жүжиг маань “Гэгээн муза” наадамд итгэл дүүрэн орсон. Маш олон хүн үзсэн. Тухайн цаг үедээ бүтэн сар гаруйн турш театр үзэгчээр дүүрэн байсан. Надаас бусад нь бүгд шагналын эзэд болсон. Тэгэхээр энэ ямар дүр зураг харагдаж байна вэ. Муу найруулагчтай, сайн жүжиг гэж ертөнцөд байх уу. /инээв/. Үгүй, энэ чинь намайг маажиж байна шүү дээ. Миний зүрхийг, сэтгэлийг, хөдөлмөрлөх тэр хүсэл тэмүүллийг. Хэрвээ ингэж байгаа бол хариултгүй болгож өгье гэж дотроо бодож байсан үе надад бий бий. Тэгээд зүгээр драммын жүжиг хиймээргүй санагдсан. Анх удаагаа мюзикл хийе. Тэр дундаа сонгодог бүтээлээр. Яадаг юм, хийж үзье. Тэгээд унавал уная. Манай Булганыханы нэг зан чанар байдаг гэж би боддог. Түс тас зантай. Унавал за болчихоё. Би биш юм байна. Хийчихвэл, за тэгвэл цаашаа алхая гээд явдаг. Тэр оргил нь хаана байдаг юм. Тийшээ нь би очиж үзье л гэж би бодсон.

- Дотроо Парисын дарь эхийн сүмтэй, гаднаа Задгай цагаантай гэж би шүүмж бичиж байсан юм байна. Өвөл цагийн  нээлтийг шүүмжилж....Гэхдээ “Парисын дарь эхийн сүм”- ийн тавилтыг тань биш шүү...

- Шүүмжлүүлнэ ш дээ. “Парисын дарь эхийн сүм” өөрөө дүрүүдийн хувьд их онцгой дүрүүдтэй л дээ. Түрүүн хоёулаа ярьж байсан. Одоо тэр Феб гээд Эсмеральдагийн дурладаг залуу байна. Өөрийгөө миний нэр бол нарны хаан гэсэн утгатай гээд л, бүр итгэл төгс. Би тэгээд нэг ийм сонин боддог байхгүй юу. Энэ нэг цэргийн хүний асуудал байна шүү дээ. Их эртнээс үнэлэмж их өндөртэй. Хаа газар ялгаагүй. За та санаж байгаа байх бид нарыг бага байхад, ардчилал гарахаас өмнө ээж аав нарын дунд нэг ийм яриа явдаг байсан. Цэргийн даргатай суувал л охид нь тэнгэрийн умдаг атгасан юм шиг байдаг нэг тийм хандлага.(инээв)

- Тэдний охин цэргийн даргатай сууж гэнээ гээд л үү.

- Ерөөсөө бахархал.

- Тэр үеийн зохиолч нарын өгүүллэгүүдэд нь заавал нэг гоё цэргийн даргын дүр явна...

- Заавал нэг байна. Нэг тийм идеал болчихсон байсан байгаа байхгүй юу. Одоо тэр нэг юу гэдэг юм. Цог жавхаатай, хийморь нь бадарсан, төгс ч гэдэг юм уу.  Тиймээ. За, тэгээд л цэргийн дарга дагаад л явж өгч байнаа. Гэхдээ тэр үйл явдал нь өөрөө амьдралынх нь нэг баясал байсан ч юм шиг. Энэ сонирхолтой хандлага өөрөө дэлхийн уран зохиолуудад аягүй давтамжтай. Жишээ нь, хамгийн сүүлд л гэхэд “Анна Каренина” дээр Вронский гээд морин цэргийн офицер бий. Яахаараа ч тэрэнд дурлуулах ёстой юм, Толстой. Тэгэхээрээ энэ цэргийн хүний нэг үнэлэмж байна. Тэгэхээр тэр эмэгтэй хүний дотоод сэтгэлд нэг тийм шинж чанар байна шүү дээ. Нэг тийм яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй дүлэгнээд байх биш, шууд бариад авах ч юм уу, шууд илэрхийлдэг, өөртөө итгэлтэй, тэгээд дээрээс нь тэр жавхаа, сүр хүч гээд ийм юмнуудад нь татагддаг.  Дотоод сэтгэл нь тийм л эр хүнийг хүсэмжлээд байдаг юм байна гэсэн гаргалгаа гарч ирч байгаа юм.

- Худлаа шалчгар юмнуудаас илүү эрсдлээс айдаггүй, бүх цаг хугацааг эрхшээж чаддаг, алдаанаас зугтдаггүй эр л хүүхнүүдийн баатар л даа.

- Эрсдлээс айдаггүй, шууд дайрдаг тийм нөхдүүдэд дурлаад байгаа байхгүй юу.

- Шууд дайраад байхдаа яахав дээ ?

 - (инээв) Үгүй ээ, харин тийм байнаа. Шууд барьж аваад үнсчихдэг. Тэр нь асар хүчтэй сэтгэгдэл төрүүлчихдэг.  Тэгээд бас магадгүй хэлсэндээ хүрдэг байх чанарт татагдана. Гэсэн ч зохиолууд дээр дандаа урваад байх юм. Хамгийн харамсалтай нь энэ. Яагаад гэвэл өөрөө олон фанаттай байхгүй юу.  Нэгээр дуусахгүй байгаа юм чинь нөгөөдүүл чинь ./инээв/. 

- Ер нь бол найруулагчийн ажил өөрөө их олон талтай , хэтэрхий гэмээр олон талтай. Би олон найруулагчтай уулзаж ярилцаж явсан. Харж байхад үнэхээр адармаатай амьдрал. Эхлээд тавих жүжгээ нухаж өөрийн болгоно, судалгаанууд хийнэ. Хажуугаар нь жүжигчдэд уншиж, нэвтэрч, суралцахын ухааныг ойлгуулна, жүжгийнхээ философийг нь суулгаж өгнө. Энэ бүхний дунд буцалсаар байгаад хамаг нервээ шатаагаад дуусч байгаа харагддаг юм. Нэг талаас найруулагч бол хүн судлалын ажил. Тэгэхээр энэ бүхэн дотор өөрийгөө хэр их суралцсан, хатаагдсан гэж боддог вэ ?

- Тэгэхээр барьж авсан зохиол бүхэн өөрөө шал өөр өөр ертөнц байдаг. Бидний танил биш. Мэдээж найруулагч дараагийнхаа жүжгийг яг ижилхэн жүжиг авахгүй.  Туршлагаараа дайрахгүй. Дахиад цоо шинэ ертөнц рүү л ордог учраас тэрэндээ л суралцаж байна гэдэг үгийн утга оршиж байгаа юм. Тэр өөр өөр ертөнц болгон руу өөрөө нэвтэрч орж, тэрэнтэй танилцаж, нөгөө физикийн хуулиар бол дифузийн үзэгдэл гэдэг шиг нэвчиж чадаж байж, тэрүүгээр өвчилж, эмзэглэж чадаж байж сая тэр бүтээл олигтой гарахын гол үндэс болж байгаа байхгүй юу.  Найруулагчийн ажлын онцлогийг бол та яг хэллээ. Харин би нэг юманд дургүй хүрээд байдаг юм. Найруулагч гэхээр кинонд  нэг тийм брэткэн малгай тавьчихсан, ороолт ингээд ороочихсон. Тэгээд л хашгираад л хүн загнаад байдаг дүрээр үзүүлдэг. Яагаад ингээд өнгөц хараад байдаг юм. Тэгээд тэр дүрийг бас нэг урлагийн нөхөр хийж байгаа шүү дээ. Бас нэг найруулагч найруулж байгаа. Яагаад энэ мэргэжлийн эрхэм чанарыг тэгж доош нь хийгээд байдгийг ойлгодоггүй юм. Найруулагч хамгийн түрүүнд судлаач, сэтгэл судлаач, хүн судлаач тийм үү. Бас удирагч нь. За, тэгээд өөртөө итгүүлж үнэмшүүлэгч, өөрийнхөө зүгт харуулагч нь, усан онгоцны капитан нь, сурган хүмүүжүүлэгч нь, багш нь, толь нь шүү дээ. Мэдэхгүй юм, маш олон утга агуулгыг өөртөө шингээж яваа хүн байдаг.  Үгүй ядаж л энэ бүтээлийг хийнэ гээд жүжигчдэдээ ойлгуулж, итгүүлж чадахгүй бол тэд нар яаж миний харсан зүг рүү харах юм бэ. Найруулагч хүн бүх талын мэдлэгтэй байх ёстой. Физик талын, хөгжмийн талын гээд асар өргөн мэдлэгтэй байх ёстой. Дүрслэхийн талын мэдлэгтэй байх ёстой. Бүжгийн талын мэдлэгтэй байх ёстой. Энэ бүгдийг  цуглуулж өөртөө шингээнэ гэдэг чинь найруулагчийн увидас юм. И. Нямгаваа найруулагчийн хэлдэг чинь үнэн ш дээ. “Найруулагч болдоггүй юм аа, төрдөг юм” гэж.  Би бол тэрэнд итгэдэг. Найруулагч болдоггүй. Цэвэр төрдөг. Би бол шууд хэлнэ. Бусад нь юу гэж боддогийг би мэдэхгүй.

- Б. Баатар найруулагч радиод байхдаа ч шуугиулж л байсан. Радиогийн  Б.Баатар гээд л... Сүүлд надад хэлэхдээ бол их театр намайг найруулагч болгосон гэж л хэлж байсан. Мань хүн найруулагчдын гадаад тэр нэг хэлбэрийг их шоолдог байсан. Тэр малгай, ороолт гээд л... Тэгэхээр нь “Та ч гэсэн бас худлаа таяг маяг тогшоод л, бас л нэг хэлбэр хийж байгаа юм биш үү” гэж сөрж асуугаад хашгируулж л явлаа. Энэ чинь маяг биш за юу. Угаасаа миний хөл өвдөөд үхэх гээд байна гээд л.

- Б.Баатар ах маань бол өвдөж байсан. Тэр бол өвчний таяг. Би нэг сонин юм ярих уу. To be or not to be гээд нэг нэвтрүүлэг UBS хийдэг байлаа ш дээ. Таван шүүгч байсан. Тэгсэн чинь дөрвөн шүүгчийг нь жүжигчид дуурайсан. Намайг дуурайж чадаагүй гэсэн. Онцлоггүй байхгүй юу.  /инээв/ Мэдэхгүй одоо дуурайх гээд ерөөсөө болоогүй гэсэн. Тэгээд ганцхан намайг дуурайгаагүй шүү. Тэрнээс биш Ц.Хуланг, М.Найдандорж найруулагч, Н.Сувд эгчийг, Д.Сосорбарам ахыг бүгдийг нь хуссан, тэгээд би тунаж үлдсэн. /инээв/

- Найруулагч бол энд хаан. Бүх амьдрал нь энд өрнөнө. Дээрээс нь энэ ертөнцийн хамгийн гоё хүүхнүүдтэй ажиллана. Хичнээн айхтар чанартай, биеэ барьдаг, дотуур тамиртай, зөндөө юм хийнэ гээд бодчихсон. Олон үгүйсгэл няцаалт дундуур яваад хатаагдчихсан, өөрийгөө хаана очихыг мэдчихсэн хүн яадаг юм гэхээс биш ийм тансаг орчинд хүн хальтирна ш дээ. Хүн л юм чинь.

- Хальтарсан уу л гэх гээд байна уу.

- Тийм. Б.Баатар найруулагч бол энэ асуултад “Би өөрийнхөө худагнаас загас барьдаггүй “ гэж хариулж байсан. Тэгэхээр би таньд бас тавих гээд байна л даа.

- Найруулагч нарын тухай олон домгууд байдаг. Дэлхийгээр дүүрэн домог. (инээв) Миний хувьд одоогоор тэгж айхтар автсан, хазайсан, хальтирсан юм гайгүй л байна.

- Гэхдээ би таныг арай л азтай гэж хардаг. Одоо Б.Баатар жишээлбэл, ягаан байшинд ирж байж би найруулагч болсон гэж хэлж байна шүү дээ. Эрүүл мэндийн байдлаас болсон уу. Мөрөөддөг олон жүжгүүдээ тэр бүр тавьж чадаагүй. Найруулагчдаар ер нь төр оролддоггүй юм байна гэж харж байгаа. Тэнд тэсрэлтээ хийнэ үү. Тэнд хашгирч байна уу. Тэнд далд санаагаараа юм хэлж байна уу. Тогтвортой ажиллуулдаг юм байна. Жишээ нь, таны жүжгүүд дотор нийгмийг шүүмжилсэн шүүмжлэлт санаа бол заавал хавчуулаастай явж байдаг. Найруулагч хүн өөрөө соён гэгээрүүлэгчийн үүрэг хүлээгээд ингээд явна гэдгийн цаана нь өөр юу нуугдаж байдаг юм бэ.  Та бусад найруулагч нараас моралийн хувьд ч тэс өөр байж яг чадсан уу ?

- Үгүй ээ яахав. Найруулагч  хүн өөрийн гарын үсэгтэй байх ёстой гэж ярьдаг. Тэгээд тэр гарын үсгээ зурж чадах бүтээл хүртэл бол нэлээн туучна л даа. За, тэгээд зураад эхэлсэн бол тэгээд л зураад явна. Гарын үсгээ хэзээ ч гутааж болохгүй. Хамгийн чухал үнэт зүйл бол энэ. Тийм учраас найруулагч болгон өөр өөрийн гэсэн өнгөт төрхтэй, өөрийн гэсэн хэв шинжтэй байдаг. Талийгаач ах бид хоёр нөг өрөөнд суудаг байсан. (Б.Баатар) Өөд өөдөөсөө хараад. Нэг өдөр ороод ирсэн манай хүн хэлж байнаа. Би чамд хоч олчихлоо гээд. За, одоо ямар ёрын хочоо өгөх гэж байгаа бол доо гэж айлаа. Тэгсэн, “Хүүш Пара ах нь чиний бүтээлүүдийг их бодлоо.Тэгээд  би чамд хоч өглөө. Хайр Пара гэж”  гэдэг юм.  Өө юу вэ. Та чинь ямар аймаар уянгын халилтай нэр бодож олдог юм бэ. Наадах чинь тэгээд яг хоч юм уу. Юу юм гэсэн. Үгүй ээ, үгүй би чиний бүтээлүүдийг харсан. Миний дүү дандаа бүтээлүүдийн  гэгээтэй талыг хардаг юм байна. Хүмүүст амьдрах итгэл өгдөг хайр гэдэг юмыг л гаргаж тавьдаг юм байна. Ертөнцийн хамгийн нандин бүхнийг илүү тунхагладаг юм байна гэж билээ. Тэгээд нэг дууны үг надад хэлж байсан. Ертөнцийн олон сайхан дундаас ер бусын гэсэн нь сайхан чи минь... гээд Эхнэрийг нь Сайхнаа гэдэг ш дээ. Тэгээд Сайхнаа чи минь наддаа ганц гээд тэр шүлгээ надад бичээд бэлэглэж байсан юм. Их гоё бичдэг ш дээ, манай Б. Баатар ах. Тэр бичгийн хэв мэв нь тасархай. Тэрийг би хадгалж явдаг. Миний хувьд би аймшгийн кино хийхгүй. Ёр, ёдор шингэсэн юм бол хийхгүй. Жишээ нь, “Макбет”-ыг тавиач бид нар мөнгө гаргая гэж олон хүн надад санал тавьсан. Би хэзээ ч “Макбет”-ыг тавихгүй. Цустай, алаантай, тийм бүтээл ер нь хийхгүй дээ. Миний өөрийн ертөнцийг үзэх үзэл гэдэг юм уу. Ерөөсөө л энэ ертөнцийн олон мянган хайруудыг л хүмүүст үзүүлье. Тэр маань тэдэнд амьдрах итгэлийг нь өгч, шүүж тунгаах, тархиараа зажлах ухагдахуун нь болж байг л гэж боддог.

- Залуугаасаа нэг ийм тогтвортой нэр хүнд явагдчихсан. Олон л аавын хүүхдүүд найруулагч болохыг мөрөөддөг. Тэр болгон энэ театрын оройд сууж чадахгүй. Та азтай гэж би тэгээд л хэлээд байгаа юм.  Энэ ч нэг талаас том дарамт л даа. Энэ бүхнээс болоод та нэг тийм онц сурлагатан хүүхэд шиг байх гээд хичээгээд сурчихсан юм биш үү. Таны тухай шар мэдээ ч олддоггүй.  Харьцангуй залуу хүн атал ямар ч сахилгагүйтэл, ямар ч хөдөлгөөн  харагддаггүй.  Нэг их олон хүүхэдтэй томоотой аав.

- (инээв) Үгүй ээ үгүй. Би ёстой тэгэж хичээж үзээгүй шүү. Манай хамт олон бол намайг хамгийн сайн хэлэх байх. Би өөрийнхөө тухай ярих дургүй. Цухас дурдахад би хуурамч дүр эсгэж чаддаггүй. Би гурван жил наадмын нээлт найрууллаа. Бүгд л мэдэж байгаа. Сайд нарын тэр хурал мурлаар ороод эмээж хулчганахгүй хэлэх юмаа шулуухан хэлнэ. Болохгүйг нь хэлнэ ш дээ. Огтоос дүр эсгэх шаардлагагүй. Байгаа нь энэ. Гэхдээ амьдралдаа баримтлах жанжин шугам гэж нэг юм бий.  Энийг манай өвөө ясанд минь суулгасан. Гурван юм захисан. Миний хүү мөрийтэй тоглоом хэзээ ч битгий тоглоорой. Хүн бүхэнд аз байдаг. Мөрийтэй тоглодог хүн азаа тавиад туучихдаг юм шүү. Тогловол чи хэзээ ч азтай байхгүй гэсэн. Энийг би одоо хүртэл баримталж яваа. Хоёрт, алт битгий ухаарай. Үр хүүхдэд чинь асуудалтай шүү. Үүнээс зайтай яваарай гэсэн. Гуравт, ан гөрөө битгий хий. Амьтны хамраас цус битгий гаргаарай, амьтан битгий хөнөөгөөрэй гэсэн. Энэ дүрмийг би барьж яваа.

Өвөө маань манай эмээд их хайртай байсан. Эмээ бол Булганы Хутаг-Өндөрийн Мандал тайжийн удмын хүн. Жаахан язгууртан гаралтай. Орон дээрээ жайжийж суучихаад л, үзэм идээд ямбалаад байж байна. Өвөө түлээгээ хагална, хоолоо хийнэ, бүх юмаа хийнэ. Би жанжин шугам гэж энийг хэлдэг юм байна гэж ойлгосон. Тэгэхээр саяны асуултын хариулт энэ байна. Жанжин шугам. Үр минь үлдэх хорвоод зөв байхыг л хичээчих юмсан гэж боддог. Ийм явахад юу шаардана гээч, Ганчимэг ээ. Тэвчээр шаарддаг юм. Зарим нэгний хажуугаар нүдээ аниад зөрж сурдаг. Та түрүүн асууж байсан. Залуу нас хальтирч болно шүү дээ гэж. Гэхдээ тэвчээд өнгөрөхөөс өөр аргагүй. Нүдээ аниад.

- Найруулагч болгон л “Ромео Жульетта хоёр”- ыг тавьсан. Хэдэн үе ч дамжиж байгаа юм. Таны тавилтыг зарим судлаач үнэлдэг юм билээ. Постмодерн  драм руу чиглүүлж хийсэн, амжилттай эрэл хайгуул байсан гэсэн шүүмж уншиж байсан. Таны “Ромео, Жульетта хоёр” бусад найруулагчдынхаас юугаараа өөр гэж та хэлэх вэ?

- Энийг ярихын өмнө нэг юм тайлбарлах хэрэгтэй байх. ОХУ бол 1200 гаруй театртай. Москвад гэхэд 250 орчим театр байна. Театр болгон өөр өөрийн гэсэн урын сангийн бодлоготой. Уламжлалаа барих, хуучны постановкаа эрхэмлэх ч гэдэг юм уу өөрийн гэсэн бодлогуудтай. Манайд даанч тийм олон театр байхгүй учраас энэ театр бүгдийг нь нуруун дээрээ үүрч байгаа. Гэхдээ энэ театр бол жүжигчний театр. Эрт дээр үеэсээ. 90 жилийн түүхтэй театр. Жүжигчний театр гэхээр жүжигчин эрх мэдэлтэй гэсэн үг биш. Жүжигчний ур чадварыг илүү их чухалчилдаг гэсэн үг. Г.Доржсамбуу гуай хэлсэн “Би нэг жүжгээс нэг жүжигчнээр нэг дүр гаргачихвал энэ миний дээд амжилт” гэж. Ингэж л театрынхаа зарчмыг барьж байгаа юм. Би хэрэв уламжлалт энэ аргыг тэр чигээр нь бариад явбал энэ XXI зуунд уйтгартай. Гэхдээ бас эрэл хайгуул хийж байна гээд шууд өөр юм авчраад нааж болохгүй. Яагаад гэвэл театрынхаа эрхэм үнэт зүйл рүү хамаагүй халдаж болохгүй. Тэгэхээр аажмаар, багаар, процентыг нь тааруулах маягаар оруулж ирж байгаа юм. Нөгөө талаар хуучныхаа ахмадуудыг, тэдний босгосон зүйлийг хүндэтгэж байгаа юм. Хүүхэд залуучуудын театр буюу И.Нямгаваагийн театр бол цэвэр постановка театр байхгүй юу. Тийм учраас И.Нямгаваагийн тавилтыг үзэх гэж очдог гэж яригддаг  байлаа шүү дээ. Хэн тоглосон нь сонин биш. Найруулгын шийдлүүд чухал гээд. Энэ удаа би маш зоригтойгоор энэ театрын урын санд арт контемпорари стилийг оруулж ирж байгаа. Болдог юм байна. Уламжлалаа яг бариад шүү дээ. Та үзэхээрээ энэ тухай надаас заавал асуугаарай. Цэвэр 80 хувь гэж одоо бардам хэлж чадаж байна. Дээр нь нөгөө гарын үсэг нь заавал байна. Миний гэх нэг элементээс хэлэхэд жүжгийн сценийг эхлэхээс өмнө тэр өөрөө уран зураг байх ёстой гэж их боддог байхгүй юу. Хөдөлгөөн тал дээрээ илүү их чухалчилж гэрэл өгөх тэр момент, үг хэлэхээс нь өмнөх тэр сцен өөрөө уншигдах уран зураг байх учиртай. Иван Грозный хүүгээ хөнөөчихөөд тэвэрчихсэн зураг байдаг шүү дээ. Асар уншууртай зураг. Яг тэр мэт.

- Таны гэх онцлогийн талаар илүү дэлгэрэнгүй хариулт л хүсээд байна ?

- Ромео, Жульеттаг постмодерн стилиэр постмодерны ойлголт байна ш дээ, тэр агуулгыг чухалчлаад тухайн цаг үеийн урлагийн элементүүдийг нийлүүлээд постановка болгох тал. Гол трактовка гэдэг юм уу, хүний сэтгэл байна. Шүдэнз яг зурагдахад пүр гээд дүрэлздэг. Тэгээд буураад унтрахад нь бид хаядаг. Яг ийм дурлал байна. Хамгийн хүчтэй дурлал хамгийн богинохон байдаг. Хамгийн богинохон. Харин энэ дурлалыг амссан хүн бол энэ дэлхийн хүн төрөлхтөн дундаас хамгийн азтай нь. Бидний ихэнхдээ хэлдэг хайрлаж байна, дурлаж байна, хайртай дуртай гэдэг үгс бол жижүүрийн үг шүү. Яг хайрлаж дурлахыг нэг бол Анна Каренина шиг, нэг бол Жульетта, Ромео шиг нэг бол Офелия шиг дурлаж үзэж байж сая амтыг нь мэднэ. Тэр их хүчтэй, хэн ч дахин мэдрэхгүй тэр мэдрэмжийг авна гэдэг бол  гайхамшиг.

- Ч.Найдандорж найруулагч И.Одончимэгийг ид байхад нь, бүх юм нь жигдэрчихсэн, тэгээд энд театрт, байнгын бие халаалттай байх энэ үед нь л би барьж авч Жульеттад тоглуулах гэж яарсан гэж ярьж байсан. И.Одончимэг, М.Найдандоржийн хослол тэгж үлдсэн байдаг. Яагаад таны Ромео, Жульетта тэгж яригдаагүй вэ?

- Найруулагчдийн амнаас ийм үг унадаг. Тэр жүжигчин байвал, би тийм юм хийнэ гэдэг. Дээр үед С.Галсанжав гуай “Гамлет”-ыг хийж байхад Ч.Чимэд гуай зохиолыг нь орчуулаад доор нь Л.Жамсранжавд зориулав гээд бичсэн байж. Тэгээд С.Галсанжав гуай Л.Жамсранжав байгаа учраас “Гамлет”-ыг тавьж. Яахав болно. Дэлхийн жишиг. Харин би тэгдэггүй.

- Жүжигчин дээрээ ингэж сонголт хийдэггүй гэж үү. Ганц удаа ч гэсэн үү ?

- Жүжгээ хийхээр шатсан л бол би хэнийг ч тэр дүрд тоглуулж чадах ёстой гэж боддог. Жишээ нь, С.Болд-Эрдэнэ байсан учраас “Гамлет”-ыг тавилаа биш, “Гамлет” хийх болсон учраас С.Болд-Эрдэнэ тоглосон. Миний зарчим бол ердөө энэ. “Отелло” байхгүй учраас энэ жүжгийг тавихгүй гэхгүй. Хэн нэгнийг заавал Отелло болгоно. Би өөрийнхөө постановкад би итгэдэг.

-Сэргэн мандалтын үеийн драм, орчин үеийн залуусын хайр дурлалыг хооронд нь нэгтгэж тавьсан. Мэдээж туршилт, эрэлхийлэл хийгдэж байх ёстой. Гэхдээ л зарим үзэгчид таны Ромео, Жульеттад шүүмжлэлтэй хандсан?

- Шулуухан хэлчих үү, Ганчимэг ээ. Би тийм шүүмжлэл тоодоггүй. Эмзэглэдэг ч үгүй. Акцент ч өгдөггүй. Энийг тоох байсан юм бол би хийж яах юм. Миний мэргэжлийн аз жаргал юунд оршдог гээч, миний оюун санаагаар, сэтгэл зүрхээр тэр бүтээл дамжигдаж үзэгч танд хүрч байгаа юм. Ердөө энэ. Тэгчихээд би дараа нь өө, энэ нь тийм байсан. Тэр нь тэгчихсэн юм аа гэх үү. Үгүй шүү. Би засдаггүй. Ингээд л болоо.

- Хямардаг ч үгүй юу?

- Хямрах ч үгүй. Би огт шүүмжлэлийг тоодоггүй юм аа. Яг үнэнийг хэлэхэд. Гэхдээ зүгээр ёсон байна даа. Сонсох л ёстой байх. Гэхдээ би үнэхээр эмзэглэдэггүй. Хэрвээ миний тархийг нимгэн байна гэвэл тэгээд нимгэнээрээ үлдэг.

- Таны нэг ярилцлагыг уншсан. Одоо эцэс сүүлдээ бид нар үр хүүхдээ хүмүүжүүлэх  ёс суртахууны хэм хэмжээ, хэмнэлээ хүртэл Америкчуудаас хуулж байна гэж та бухимдсан байсан. Залуусийн зарим хэсгийнхний шүүмжлэхээс ч айхгүйгээр бид хэтэрхий их гадны юм шүтэж байгааг гаргаад хэлчихлээ. Тэгээд зогсохгүй өөрийнхөө жүжгүүд дотор нийгмийн ёс суртахууны асуудлыг ихээр хөндөж тавьдаг. Манай нийгмийн сүүлийн 30 жилийн янз бүрийн парадокс, бидний гадны юм бүхнийг шүтэж байгаа байдал гээд... Энэ бүхэнд үнэхээр гэдэн чинь хөдлөөд өөрийнхөө жүжиг рүү шүүмжлэлт санаануудыг шургуулдаг юм уу. Эсвэл ерөөсөө найруулагч хүний классик үүрэг нь юм уу?

- Бүтээл өөрөө гоо зүйн категори дээр суурилдаг болохоор сайн муу, сайхан муухай, гайхамшигтай, гутамшигтай, инээдэмтэй, эмгэнэлтэй. Үүний балансыг нь заавал барих хэрэгтэй. Тэгэхээр яах аргагүй нэгдүгээрт үүрэг. Таны хэлснээр. Хоёрдугаарт, миний эмзэглэл шингэх газраа шингэж гардаг. Таны хэлдгээр адралт. Би хэлэхгүй бол өөр хэн хэлэх юм.

-Хуулбарлах, хуулах аяс бол хавтгай байна. Сүүлдээ юу үзэх, уншихаа хүртэл заалгадаг, дуурайдаг маяг газар авлаа. Бид нарт өөрийн гэсэн жор байхгүй болох гээд байна. Үндэсний дархлаа гэдэг юм руу л таны дотоод хашгираан чинь хүрч байгаа юм л даа.

- Одоо бол глобалчлагдах биш харин ялгарна  гэдэг ойлголт илүү чухал байна шүү дээ. Энэ 200 -аад улс орон дундаас бид ялгарах ёстой. Монголын түүхийг ярихын тулд дэлхийн түүхийг ярихаас өөр аргагүй гэдэг чинь гайхамшигтай үг.  Гэтэл түүхгүй ард түмэн байна. Үндэстэн биш хүмүүс зүгээр улс-хүмүүс. Тэгэхэд бид бол үндэстэн. Дээрээс нь ямар гайхамшигтай түүхтэй гээч. Тэгээд түүх нь гайхамшигтай сургамжит. Ноёдын хэмлэлдээнээс болж нохой шиг амьдарсан түүх ч  байна. Мянга гурван зуун тэдэн онд тэгжээ гэж түүхийг уншихгүй байхгүй юу. Түүхийг уншаад бид юун дээр алдсан, юун дээр оносон юм. Ямар үедээ бид сэргэн мандаж байлдан дагуулсан юм. Ямар үедээ уруудан доройтож, нохой мэт амьдарсан юм гэдгийг л найруулагчид харах нь чухал. Хэмлэлдээн бол мөнхөд явагдаж байна. Дахиад энэ нийгэмд давтагдаж байна. Бурхан минь яасан аймшигтай вэ?

- Бүүр нэг юунд нь ч шингэсэн юм гэмээр салахгүй хэмлэлдэх...

- Салахгүй байна. Түвдийн Потала ордон гэхэд манай алт эрдэнэсийг даахаа байсан. Тэр алт эрдэнэсийг жингийн цуваагаар авч явахдаа Утай Гүмбэнийг босгочихсон. Тэр ноёдуудын яасан их мухар сүсэг вэ. Түвд лам ном уншихаар супер байдаг юм уу. Манай монгол ном яасан юм. Яагаад ийм хачин ойлголт бид нараас салахгүй ингээд зуун зууныг дамжаад яваад байгааг бүр гайхаад байдаг юм. Тэр нэр алдар, хэргэм зэрэг, алт мөнгө,  дээрээс нь хүүхэн. Яагаад ийм дуртай байдаг юм. Цусанд нь байна. Энийг яах ёстойг сайн мэдэхгүй байна.

- Хэзээ энэ сэдэв зогсохыг хэлж мэдэхгүй байна л даа.

- Тэгэхээр бид түүхээ судалж, болгоомжлох асуудлаа мэдэх ёстой юм. Залуус эх оронч үзэл гэж ярьдаг болжээ. Би эх оронч үзлийг зургаахан зүйл дээр тогтоно гэж ойлгодог. Хамгийн эхлээд бүтээлч, хөдөлмөрч байх. Хөдөлмөрлөх. Энэ хөдөлмөр гэдэг үг хаягдчихсан байхгүй юу. Хүн хөдөлмөрлөж байж л таван цаастай болно. Би театр, их сургууль хоёрт багшилдаг. Тэр цалингаа орж ирэхээр үрэхгүй шүү дээ. Хаа нэг халтуур хийгээд олсон мөнгийг бол дор нь дуусгачихаж байгаа юм. Хандлага байнаа даа. Хөлсөө гаргасан үнэлэмжиндээ тийм нандин, үнэтэй хандаж байгаа нь эндээс илэрч байх жишээний. Хоёрт, их түүхээ уншиж, судалж юун дээр алдаж оносноо мэдэх. Гуравт, газар шороо. Юугаар ч сольшгүй энэ газар шороондоо хайртай байх хэрэгтэй. Эх нутгаа, төрсөн газар нутаг, ард түмнээ хайрлах хэрэгтэй. Дөрөвт, ардын сайхан ёс заншил, соёл урлагаа эрхэмлэн хөгжүүлэх. Тавд, эх хэл, бичгээ дээдлэх. Зургаад, иргэнч байх ёс буюу өнөөдрийн бидний соёл юм. Таны эрх бусдын эрхээр хязгаарлагдана. Бусдыгаа хүндэлж амьдар. Ердөө энэ зургаан зүйлийг өөртөө шингээж чадваас та өөрийгөө эх оронч үзэлтэй хүн гэж бодох хэрэгтэй юм.

- Та олон жүжиг тавьсан. Нэмээд дахиад ч тавих байх. Хамгийн оргил нь, хамгийн сайн нь юу байсан бэ?

- Бусад хүн юу гэж дүгнэхийг мэдэхгүй. Миний хувьд бол одоогоор хамгийн суперыг нь энэ жүжгийг гэж бодож байгаа. Энэ жүжгийг шинэчлэл гэж бардам хэлье. Хүмүүс энэ одоо яасан онгироо хулгайч вэ? гэж бодох байх. /инээв/

- Жүжгийн цөм дэх хамгийн гол амин сүнс нь диалогт байдаг уу. Хөдөлгөөн, хөгжимд үү. Эсвэл философидоо юм уу ?

- Жүжгийн зохиолын хувьд мэдээж дөрвөн зүйл нөлөөтэй. Нэгдүгээрт, үндсэн зөрчил. Хоёрдугаарт, диалогийн уран тансаг байдал. Гуравдугаарт, үйл явдлын сонирхолтой фактууд. Дөрөвдүгээрт дүрүүдийн характер, зан ааш, авир араншин. Энэ дөрөв цогцолж байж жүжгийн зохиолын үндэс болдог. Энэ дөрөв сайн байвал тэр зохиолын цөм нь тэр. Ихэнхдээ нэг нэгээрээ доголддог. Тэгш хэмээр орж ирдэггүй. Нэг нь байхад нөгөө нь дутдаг. Нэг нь үг нь сайхан байхад сужет муутай байдаг. Жүжгийн хувьд ярих юм бол амин сүнс нь ерөөсөө л постановка. Гол цөм нь. Гайхалтай зохиолыг ямбий болтол тавьж байна шүү дээ. Хэнд ч хэрэггүй болтол. Зохиол сайн уу, сайн. Жүжигчин сайн уу, сайн. Гэхдээ хэн ч үзсэн уйтгартай, сонирхолгүй. Амтгүй, шимгүй. Муу зохиолыг гайхамшигтай болгон тавьж бас болдог.

- “Гамлет” бол таны эрч хүчээ шингээж хийсэн хүчтэй ажлуудын нэг. Яг “Гамлет” шиг мөртлөө үндэсний жүжиг тавих юмсан гэж та мөрөөддөг үү. Тийм баатар төсөөлөгддөг үү, танд? 

- Үндэсний жүжгийн хувьд бол өмнө нь тавигдсан жүжгүүдийг бол харж байсан. Их хуучинсаг байна гэж их боддог байсан юм.

- Бүр өөрөө зохиолыг нь бичиж байгаад өөрөө найруулаад хийе гэж бодож байв уу ?

-Би шулуухан хэлье. Би найруулагч. Би шинээр зохиол ерөөсөө бичиж чадахгүй. Энэ бол миний хийдэг ажил биш. Та нарын хийдэг ажил. Шал ондоо арга барил, ондоо технологи, ондоо ажил. Идеа, санааг бол харин гаргаж чадна.

- Нэг хэсэг Сорогдогийн Жаргалсайхан гэхэд бараг энэ театрын жүжгийн зохиолч нь юм шиг байсан. С.Жаргалсайханы жүжгийг үзнэ, Ц.Балдоржийн жүжгийг үзнэ гэж яригддаг байсан. Тэгэхээр жүжгийн зохиол үй олноороо ирдэг байх. “Тэнгэрийн хүү” дээр та үнэхээр бүтнээр нь зохиолыг нь хүлээн зөвшөөрч чадсан болоод хийсэн үү?

- Тийм.

- Үнэхээр сайн жүжгийн зохиолч байхгүй байна гэдэг энэ яриатай та хэр санал нийлдэг вэ ?

- Найруулагч хоёр янзын сонголтоор уран бүтээл хийдэг. Нэг бол тулган шаардалт буюу хэрэгцээгээр, захиалгын гэсэн үг. Нэг бол өөрийнхөө хүслээр. Өөрийнхөө таалсан, өөрөө тэрэндээ орж өвчилж чадсан бүтээлээ тавьдаг. Ийм хоёр янзаар амьдрал явагдаж байна. Найруулагч бол аль аль дээр нь чадвартай байх ёстой л  гэж үздэг. Эсээ, өгүүллэг, тууж, роман гээд эрэмбэ гаргая л даа. Хамгийн хэцүү нь жүжгийн зохиол. Жүжгийн зохиолыг бичнэ гэдэг өөрөө асар том ажил. Туршлага, өв уламжлал, арга зүй бөөн юм хэрэгтэй. Тэгтэл энэ бүх технологиуд алга болчихож. Тийм учраас сэтгэл хөдлөм жүжгийн зохиолууд гарч ирэхгүй байна. Надад бол ээ дээ их ч олон зохиол ирсэн дээ. Хамгийн түрүүнд сэдвийн асуудал шүү дээ. Сэдвийн дараа түрүүний ярьдаг асуудлууд. Ар араасаа шалгаад, гол нь энэ зүрхийг л базлулах ёстой. Тэр нь байдаггүй. Яг ширээн дээр гурван жил хэвтэж байгаад энийг л нэг хийнэ дээ гээд бодсоор хийсэн зохиол бол Л.Өлзийтөгсийн зохиол.

- Л.Өлзийтөгсийн “Бүсгүйн зурвас” уу ?

- Тийм. Ёстой гурван жил хэвтэж байгаад Өлзий рүү яриад би энийг заавал хийнэ гэж би хэлж байсан. Тэгсэн Өлзий за, чамд эрхийг нь өгье гэсэн. Тэгэж ярьснаасаа бараг хоёр жилийн дараа хийсэн байхгүй юу.

- Жүжиг тавигдсаны дараа яруу найрагч Л.Өлзийтөгс өөрийн цахим хуудсандаа энэ бол миний зохиол биш байна аа гэсэн шүүмж бичсэн байсан. Та ерөөсөө энд хариулт өгөөгүй. Тэрийг та яаж хүлээж авсан бэ?

- Одоо хариулт өгье. Л.Өлзийтөгсийг уншигч олон мэдэж байгаа. Сайн зохиолч, сайхан уран бүтээл туурвидаг. Гэхдээ нэг ухагдахууныг ойлгодог байх гэж итгэсэн. Тэгсэн чинь харин тийм хариулт өгсөн. Жүжгийн зохиол, жүжиг хоёр бол тэс өөр юм. Зохиол нь уншихад зориулагдсан автортой. Жүжиг болоод гарахаар автор нь найруулагч болно. Энэ их эртний ойлголт шүү. Бараг Аристотелийн үеийн ойлголт байх.

- Сорогдогийн Жаргалсайхан хэрвээ амьд сэрүүн байсан бол “ Үхэж үл болно” дээр нилээн л юм болох байсан байх гэж боддог юм. Би Л.Эрдэнэбулган найруулагчтай натур дээр нь очиж уулзаж байсан. И.Одончимэг бүр шоконд орчихсон байсан. Энэ биш байнаа. “Чингис хааны нууц түүх” романаас юу ч алга. Би буцалж, дурлаж ирсэн Бөртэ хатнаа яаж гаргахаа мэдэхгүй байна гээд сууж байсан. Энэ л дээ. Найруулагчийн зохиол гээд гараад ирэхээр хүмүүс эх зохиолыг нэхээд байдаг.  Бүр жүжигчин хүртэл шүү. Би та хоёрын дунд үүссэн асуудлыг маш сайн ойлгож байна.  

- Одноо эгчийн зөв шүү дээ. Эх зохиолоос харсан юмаа нэхээд байгаа юм. Гэхдээ найруулагч хэрэв өөрөөр эргүүлсэн бол тэрийг дагахаас өөр арга байхгүй. Найруулагч жүжгийн зохиолчид хүндэтгэлтэй хандана гэж ухагдахуун байна. Хүндэтгэлтэй хандах. Нэг ёсны би эрэл хайгуул хийж байна. Би тавьж байна гэж сагсуурч болохгүй гэсэн үг. Болохгүй. Гол агуулга, гол шугам хэзээ ч алга болж үл болно. Тэр хүний агуулга дээр найруулагч өөрийнхөө баяжуулалтыг,  санааг илүү төгөлдөржүүлэх юмыг бодно уу гэхээс унагаж үл болно. Энэ бол найруулагчийн мэргэжлийн их дутуу хандлага байхгүй юу. Би ерөнхий юм ярьж байна шүү. Таны жишээ авсан кинон дээр биш.

- Манай Л.Эрдэнэбулган ах бол хөгжмийн театрын найруулагч хүн. Яг тэр киног хийж байх үед нь Г.Жигжидсүрэн найруулагч “ Манай Л.Эрдэнэбулганы кино найруулна ч гэж юу байхав дээ” гэсэн ярилцлага өгч байгаа юм. Тэр үед л олж харж байсан. Найруулагч хүн нэг том бүтээл барьж аваад,  эхлүүлээд явж байхдаа ч, буцалж шатаж хийгээд дууссан хойноо ч, эцэс төгсгөлгүй маш том цензур дотор, маш том дарамтан дунд амьдардаг юм байна гэдгийг. Киноны натур дээр очоод ч харж байсан. Тэр үед чинь эдийн засаг ямар байлаа. Мөнгө төгрөг арай гэж олоод хийж байсан. Нөгөө гол дүрийн жүжигчин хүртэл дүрдээ орж өгдөггүй, дээрээс нь найруулагч нар үг шидээд л. Та ийм зовлонг хэр амсаж байв ?

- “Үхэж үл болно” дээр би зүгээр бодлоо хэлчихье. Миний нутгийн ах, Л.Эрдэнэбулган найруулагчийг би хүндэлдэг. Намайг хайрладаг, надад заадаг эрхэм хүн. Бид яагаад бодит түүхийг сайн судладаггүй юм бэ. Хутганы ир шиг ид залуу насандаа төр цогцлоодог болохоос биш ухаарал тэвчээр сууж, юм өнгөрөөдөг насан дээр эрсдэл хийдэггүй байхгүй юу. Гучин хэдэн насандаа л тэгнэ биз дээ. Гал руу ч орчихьё, үзвэл ч үзчихье гэдэг нас биз дээ. Жүжигчид нь гэхэд дандаа үзүүлэх гэж байгаа түүхэн үе, харуулах гэсэн баатруудынх нь наснаас давчихсан насандаа яваа хүмүүс байсан шүү дээ. Өөрөөр л хийх байсан гэж хардаг.

-  Л.Эрдэнэбулган найруулагч  мэддэг, мэдэрдэг хэдийнхээ дунд л эргэлдсэн байх.

- Ердөө л тэгсэн байхгүй юу. Уран бүтээл чинь өөрөө эрсдэл дагуулдаг. Маш зоригтой алхам хэрэгтэй.

- Уг нь тийм их фантазитай зохиол дээр “алах” ёстой байхгүй юу...Гэхдээ уучлаарай, би яг энэ сэдвээр түүнтэй ярилцаагүй байгаа шүү.

- Та уншсан. Би уншсан. Гайхалтай уран зохиол гэж тэрийг л хэлнэ. Надад бас бодол байдаг. Бид их хаанд хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Жагаа ахтай ( Соргодогийн Жаргалсайхан) хоёулханаа гадаа машин дотор нэг шил юм задлаад, энэ сэдвээр нэг оройжин ярилцаж байлаа.

- Таны үгийг сонссон гэж үү. Бас л омголон, хурц хүн шүү дээ ?

- Би ч залуу байж. Бид хоёр хөдөө байсан. Хоёр, гурван жүжгийг нь би тавьсан  байсан л даа. Үзэл бодлоо л ярьж байгаа юм. Сайхан зохиолчтой ярьж суух сайхан шүү дээ. Гэхдээ миний үгийг бол аваагүй л дээ.